Taqdir va Erkin iroda
Islomda taqdir (qadar) va inson irodasi (erkin tanlov) masalasi muhim aqidaviy masalalardan biri hisoblanadi. Bu masala Qur’on va hadislar asosida quyidagicha talqin qilinadi:
1. Taqdir Allohning Ilmi va Irodasiga Bog‘liq
Alloh Olamlarni Yaratuvchi va Uning ilmi cheksizdir. Har qanday narsa Allohning ilmi va irodasisiz yuzaga kelmaydi. Qur’onda bu haqda shunday deyiladi:
Bu oyatdan anglashiladiki, har bir narsa, jumladan, insonning hayoti ham avvaldan belgilangan. Bu degani inson faqat Alloh taqdir qilgan narsani sodir etadi.
2. Har Bir Insonning Yozilgan Taqdiri Bor
Alloh inson yaratilishidan oldin ham uning butun hayotini bilgan va yozib qo‘ygan. Hadisda keladi:
Bu esa shuni anglatadiki, inson nima qilsin, qanday qaror qabul qilsin, barchasi oldindan Alloh tomonidan belgilangan.
3. Erkin Iroda Faqat Tashqi Ko‘rinishdagina Bor
Ba’zi odamlar insonda erkin iroda bor deb ta’kidlaydi. Lekin Qur’onda bu masalaga aniq javob berilgan:
Bu degani, inson qandaydir ish qilishni istasa ham, bu faqat Alloh irodasi bilan amalga oshadi. Agar insonda chinakam erkin iroda bo‘lsa, unda Allohning qudrati va taqdiri cheklangan bo‘lib qolardi. Bu esa imkonsiz.
4. Agar Inson Erkin Bo‘lsa, Bu Allohning Hukmiga Qarshi Chiqish Bo‘ladi
Agar inson o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga ega bo‘lsa, bu Allohning hukmiga qarshi chiqish bo‘ladi. Chunki Alloh Qur’onda shunday degan:
Bu oyat ochiq-oydin tarzda insonning iroda qilishi ham Allohning xohishiga bog‘liqligini bildiradi.
5. Oxirgi Xulosa
Alloh hamma narsani oldindan belgilagan. Insonning "erkin tanlovi" ham aslida Alloh taqdir qilgani bilan cheklangan. Qur’on va hadislar insonning to‘liq erkin emasligini isbotlaydi. Agar inson o‘z taqdirini o‘zi yaratishi mumkin desa, bu Allohning mutlaq qudratini inkor qilish bo‘ladi, ya’ni aqidaga qarshi chiqish hisoblanadi.
Shunday ekan, taqdir mutlaqdir va insonning har bir qadamini Alloh oldindan bilgan va belgilagan.
Islomda taqdir (qadar) va inson irodasi (erkin tanlov) masalasi muhim aqidaviy masalalardan biri hisoblanadi. Bu masala Qur’on va hadislar asosida quyidagicha talqin qilinadi:
1. Taqdir Allohning Ilmi va Irodasiga Bog‘liq
Alloh Olamlarni Yaratuvchi va Uning ilmi cheksizdir. Har qanday narsa Allohning ilmi va irodasisiz yuzaga kelmaydi. Qur’onda bu haqda shunday deyiladi:
"Albatta, Biz har bir narsani taqdir bilan yaratdik." (Qamar surasi, 49-oyat)
Bu oyatdan anglashiladiki, har bir narsa, jumladan, insonning hayoti ham avvaldan belgilangan. Bu degani inson faqat Alloh taqdir qilgan narsani sodir etadi.
2. Har Bir Insonning Yozilgan Taqdiri Bor
Alloh inson yaratilishidan oldin ham uning butun hayotini bilgan va yozib qo‘ygan. Hadisda keladi:
"Alloh osmonlar va yerni yaratishdan ellik ming yil oldin barcha mavjudotlarning taqdirini yozib qo‘ygan." (Muslim, 2653)
Bu esa shuni anglatadiki, inson nima qilsin, qanday qaror qabul qilsin, barchasi oldindan Alloh tomonidan belgilangan.
3. Erkin Iroda Faqat Tashqi Ko‘rinishdagina Bor
Ba’zi odamlar insonda erkin iroda bor deb ta’kidlaydi. Lekin Qur’onda bu masalaga aniq javob berilgan:
"Sizlar faqat Alloh iroda qilgan narsanigina iroda qilursiz." (Taqvir surasi, 29-oyat)
Bu degani, inson qandaydir ish qilishni istasa ham, bu faqat Alloh irodasi bilan amalga oshadi. Agar insonda chinakam erkin iroda bo‘lsa, unda Allohning qudrati va taqdiri cheklangan bo‘lib qolardi. Bu esa imkonsiz.
4. Agar Inson Erkin Bo‘lsa, Bu Allohning Hukmiga Qarshi Chiqish Bo‘ladi
Agar inson o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga ega bo‘lsa, bu Allohning hukmiga qarshi chiqish bo‘ladi. Chunki Alloh Qur’onda shunday degan:
"Alloh xohlamasa, sizlar (hech narsani) xohlay olmaysiz." (Insan surasi, 30-oyat)
Bu oyat ochiq-oydin tarzda insonning iroda qilishi ham Allohning xohishiga bog‘liqligini bildiradi.
5. Oxirgi Xulosa
Alloh hamma narsani oldindan belgilagan. Insonning "erkin tanlovi" ham aslida Alloh taqdir qilgani bilan cheklangan. Qur’on va hadislar insonning to‘liq erkin emasligini isbotlaydi. Agar inson o‘z taqdirini o‘zi yaratishi mumkin desa, bu Allohning mutlaq qudratini inkor qilish bo‘ladi, ya’ni aqidaga qarshi chiqish hisoblanadi.
Shunday ekan, taqdir mutlaqdir va insonning har bir qadamini Alloh oldindan bilgan va belgilagan.