Fyodor Mixaylovich Dostoyevskiy (1821-yil 11-noyabr – 1881-yil 9-fevral) – rus adabiyotining buyuk yozuvchisi, faylasufi va mutafakkiri bo‘lib, inson qalbining chuqur psixologik tahlili bilan mashhurdir. Uning asarlari insoniylik, axloq, din, jamiyat va ijtimoiy tengsizlik kabi mavzularni yoritadi. Dostoyevskiy zamonaviy rus adabiyoti rivojiga katta hissa qo‘shgan va dunyodagi eng nufuzli adiblardan biri hisoblanadi.
Hayoti
Dostoyevskiy 1821-yilda Moskva shahrida tug‘ilgan. Uning otasi harbiy shifokor bo‘lgan va qat’iy tartibli odam edi, onasi esa o‘z farzandlarini mehribonlik bilan tarbiyalagan. Dostoyevskiy yoshligida kitobxonlikka ishtiyoqmand bo‘lib, o‘sha davrdagi adabiyotni chuqur o‘rgangan.
U Sankt-Peterburgda muhandislik maktabida o‘qigan, lekin adabiyotga qiziqishi tufayli muhandislik faoliyatidan voz kechib, yozuvchilikka kirishgan. Uning birinchi romani, “Bechora odamlar” (1846), darhol tanqidchilar e'tiborini tortdi va uni mashhur qildi.
Siyosiy faoliyati va surgun
Dostoyevskiy yoshligida radikal siyosiy guruhlarga qo‘shilgan va hukumatga qarshi chiqishlari uchun 1849-yilda hibsga olingan. U o‘lim jazosiga hukm qilingan, ammo so‘nggi lahzada jazo Sibirda majburiy mehnatga almashtirilgan. Bu tajriba uning hayotiga va ijodiga chuqur ta'sir ko‘rsatdi.
Asarlari
Dostoyevskiyning ijodi insonning ichki dunyosi, ruhiy va axloqiy azoblari bilan bog‘liq mavzularni o‘rganishga bag‘ishlangan. Uning eng mashhur asarlari quyidagilardir:
1. "Jinoyat va jazo" (1866) – Axloqiy mas'uliyat va insoniyatning ichki mojarolari haqida.
2. "Telba" (1869) – Sof qalbli odamning jamiyatdagi fojeaviy taqdiri haqida.
3. "Jinlar" (1872) – Siyosiy ekstremizm va insoniyatning ma’naviy halokati haqida.
4. "Aka-uka Karamazovlar" (1880) – Oilaviy ziddiyatlar va din masalalari haqida.
Shaxsiy hayoti
Dostoyevskiy ikki marta uylangan va og‘ir iqtisodiy sharoitda yashagan. U qimorga ruju qo‘ygan, bu esa uning moliyaviy muammolarini yanada og‘irlashtirgan. Ammo hayotining so‘nggi yillarida yozuvchi o‘z mavqeini qayta tiklab, dunyo miqyosida tan olingan.
Merosi
Dostoyevskiy inson psixologiyasini chuqur o‘rganib, falsafiy va axloqiy masalalarni adabiyot orqali ifodalagan. Uning asarlari bugungi kunda ham dolzarbligini yo‘qotmagan va ko‘plab yozuvchilar, faylasuflar va kinoijodkorlarga ilhom manbai bo‘lib kelmoqda.
Hayoti
Dostoyevskiy 1821-yilda Moskva shahrida tug‘ilgan. Uning otasi harbiy shifokor bo‘lgan va qat’iy tartibli odam edi, onasi esa o‘z farzandlarini mehribonlik bilan tarbiyalagan. Dostoyevskiy yoshligida kitobxonlikka ishtiyoqmand bo‘lib, o‘sha davrdagi adabiyotni chuqur o‘rgangan.
U Sankt-Peterburgda muhandislik maktabida o‘qigan, lekin adabiyotga qiziqishi tufayli muhandislik faoliyatidan voz kechib, yozuvchilikka kirishgan. Uning birinchi romani, “Bechora odamlar” (1846), darhol tanqidchilar e'tiborini tortdi va uni mashhur qildi.
Siyosiy faoliyati va surgun
Dostoyevskiy yoshligida radikal siyosiy guruhlarga qo‘shilgan va hukumatga qarshi chiqishlari uchun 1849-yilda hibsga olingan. U o‘lim jazosiga hukm qilingan, ammo so‘nggi lahzada jazo Sibirda majburiy mehnatga almashtirilgan. Bu tajriba uning hayotiga va ijodiga chuqur ta'sir ko‘rsatdi.
Asarlari
Dostoyevskiyning ijodi insonning ichki dunyosi, ruhiy va axloqiy azoblari bilan bog‘liq mavzularni o‘rganishga bag‘ishlangan. Uning eng mashhur asarlari quyidagilardir:
1. "Jinoyat va jazo" (1866) – Axloqiy mas'uliyat va insoniyatning ichki mojarolari haqida.
2. "Telba" (1869) – Sof qalbli odamning jamiyatdagi fojeaviy taqdiri haqida.
3. "Jinlar" (1872) – Siyosiy ekstremizm va insoniyatning ma’naviy halokati haqida.
4. "Aka-uka Karamazovlar" (1880) – Oilaviy ziddiyatlar va din masalalari haqida.
Shaxsiy hayoti
Dostoyevskiy ikki marta uylangan va og‘ir iqtisodiy sharoitda yashagan. U qimorga ruju qo‘ygan, bu esa uning moliyaviy muammolarini yanada og‘irlashtirgan. Ammo hayotining so‘nggi yillarida yozuvchi o‘z mavqeini qayta tiklab, dunyo miqyosida tan olingan.
Merosi
Dostoyevskiy inson psixologiyasini chuqur o‘rganib, falsafiy va axloqiy masalalarni adabiyot orqali ifodalagan. Uning asarlari bugungi kunda ham dolzarbligini yo‘qotmagan va ko‘plab yozuvchilar, faylasuflar va kinoijodkorlarga ilhom manbai bo‘lib kelmoqda.