Economical Mindset (Iqtisodiy Fikrlash )

Yangi raqobat yoki tom manoda muvaffaqqiyatsiz loyihalar haqiqiy gʻalabani koʻrsatayapti .

DeepSeek chiqishi bilan nafaqat texnologik yutuqlar haqida, balki jamiyatning ushbu texnologiyaga bo‘lgan qiziqishi va munosabati haqida ham keng muhokamalar boshlandi. Bu loyiha Xitoyda ishlab chiqilgani sababli, ko‘pchilik uni yuklab olib, sinab ko‘rishga qiziqib qoldi. Ayni paytda, foydalanuvchilar DeepSeekdan nafaqat oddiy savollarga javob olishni, balki Xitoy hukumatini qoralash yoki ularning tarixidagi nozik mavzularni muhokama qilishga oid savollarni ham berishni boshlashdi.

Masalan, Xitoyning 1989-yildagi Tiananmen maydoni voqealari haqida ma’lumot so‘rash yoki shunga o‘xshash tarixiy voqealarni yoritishni talab qilish holatlari kuzatildi. Ushbu mavzular odatda Xitoy hukumati tomonidan keskin nazorat qilinadi va DeepSeek ham bu savollarga javob berishni rad etib, boshqa mavzuga o‘tishni taklif qildi. Bu esa, tabiiyki, G‘arb foydalanuvchilari orasida senzura haqida bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi.

Shunga qaramay, DeepSeekning texnologik imkoniyatlarini sinab ko‘rish istagi juda kuchli. Ko‘pchilik ushbu ilovani yuklab olib, uning imkoniyatlarini o‘rganmoqda, u haqida fikr bildirmoqda va hatto tanqid qilmoqda. Ba’zi foydalanuvchilar, ehtimol, Xitoyning siyosiy tizimini tanqid qilish yoki DeepSeekni yomon ko‘rsatish maqsadida ataylab qiyin yoki provokatsion savollar berishmoqda. Biroq, bu kabi bahslar DeepSeekning asosiy texnologik yutuqlari va uning samaradorligiga putur yetkazmaydi.

Aynan shu yerda muhim bir jihatni ta’kidlash kerak: DeepSeekning muvaffaqiyati uning siyosiy muammolarga javob bera olish qobiliyatida emas, balki bu AI modelining qisqa muddat ichida, juda arzon narxlarda yaratilib, samarali ishlashida. Foydalanuvchilar bu texnologiyani sinab ko‘rishda davom etishar ekan, u global miqyosda bizneslar va texnologiyalar uchun yangi paradigmani shakllantiradi.

Shunday qilib, odamlarning ilovani yuklab olib tekshirishlari va senzura bilan bog‘liq tanqidlari DeepSeekni muvaffaqiyatsiz qila olmaydi. Aslida, DeepSeekning bozordagi ta’siri uning senzurasida emas, balki texnologiyani juda arzon narxda amalga oshira olganligida. AI texnologiyalariga bo‘lgan yondashuvni tubdan o‘zgartirgan narsa ham shu. G‘arb davlatlaridagi kompaniyalar milliardlab mablag‘larni sarflab, texnologiya yaratishda davom etgan bir paytda, Xitoy qisqa muddatda samarali modelni ishlab chiqara oldi. Bu esa, nafaqat texnologik jihatdan, balki iqtisodiy jihatdan ham raqobatni kuchaytirdi.

Endi asosiy savol shuki, G‘arb davlatlari yoki gigant kompaniyalar bunday texnologik innovatsiyaga qanday javob beradi? Amerika yoki uning ittifoqchilari, xususan, Taiwan kabi davlatlar, Xitoyga nisbatan bojlarni oshirishi ehtimoli bor. Bu savdo urushi tendensiyalarining davom etishidan dalolat beradi. Biroq, bojlar yoki boshqa cheklovlar texnologik taraqqiyotni to‘xtatib qo‘ya olmaydi.

Shu sababli, DeepSeek kabi arzon va samarali modellar boshqa kompaniyalarni o‘z strategiyalarini qayta ko‘rib chiqishga majbur qiladi. Endilikda biznes olami faqat texnologiya yuksakligiga emas, balki uning iqtisodiy samaradorligiga ham katta e’tibor qaratishi kerak. DeepSeekning bozordagi mavjudligi, bu yilgi raqobatning eng katta “bosh og‘rig‘i” bo‘lib qolishi mumkin. Bu loyiha, nafaqat Xitoyning AI sohasidagi ustunligini, balki butun dunyo bo‘ylab AI ishlab chiqarish xarajatlarini optimallashtirish zarurligini ko‘rsatib berdi.

Narx: Talab va Taklifning Muvozanati

Bozor iqtisodiyotida narx talab va taklifning o‘zaro ta’siri natijasida shakllanadi. Talab iste'molchilarning muayyan mahsulot yoki xizmatga bo‘lgan ehtiyojini ifodalaydi, taklif esa ishlab chiqaruvchilarning bu ehtiyojni qondirishga tayyorligini anglatadi.

Agar talab yuqori bo‘lsa va taklif yetarli darajada bo‘lmasa, narx oshadi. Aksincha, taklif ortib, talab pasaysa, narx tushadi. Bu jarayon bozorning o‘z-o‘zini boshqarish mexanizmi bo‘lib, erkin iqtisodiyotning asosiy tamoyillaridan biridir.

Narxni sun'iy ravishda belgilash esa ko‘pincha bozor muvozanatini buzadi. Masalan, agar davlat narxni pasaytirib qo‘ysa, bu mahsulot tanqisligiga olib keladi. Agar narxni oshirib qo‘ysa, ortiqcha taklif vujudga keladi. Shu sababli, talab va taklifning erkin harakati bozorni samarali boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi.

Erkin narx mexanizmi nafaqat bozordagi resurslarni samarali taqsimlashga yordam beradi, balki iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar uchun adolatli sharoit yaratadi. Davlatning roli esa shaffoflikni ta’minlash va bozor qoidalarining bajarilishini nazorat qilishdan iborat bo‘lishi lozim.

Inflatsiya sababchilari oʻzimiz yoki "Odam inflatsiya"

Inflatsiya, ya’ni tovar va xizmatlar narxining umumiy oshishi ko‘pincha murakkab iqtisodiy omillar bilan bog‘liq. Ammo rivojlanayotgan mamlakatlarda inflatsiyaning asosiy sabablaridan biri bu odamlarning o‘z iqtisodiy xatti-harakatlari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ayniqsa, daromadlar oshishi bilan muayyan tovar va xizmatlarga talabning ortishi inflatsiyaga olib keladi.

Rivojlanayotgan mamlakatlarda "talab inflyatsiyasi"

1. Daromad oshishi – talab oshishi:
Rivojlanayotgan mamlakatlarda aholining daromadi oshgani sayin, ko‘pchilik o‘z yashash sharoitini yaxshilashga intiladi. Bu esa uy-joy, avtomobillar, elektronika va hatto kundalik ehtiyojlarga bo‘lgan talabning keskin oshishiga olib keladi.

Uy-joy bozori: Daromad oshishi bilan ko‘pchilik uy sotib olishga harakat qiladi. Taklif cheklangan bo‘lsa, uy-joy narxi keskin ko‘tariladi.

Avtomobillar: Odamlar moliyaviy imkoniyatlari oshganda ko‘proq mashina sotib olishga intiladi. Bu talab oshishi avtomobillar narxini ko‘taradi.



2. Taklif va ishlab chiqarish cheklovlari:
Rivojlanayotgan mamlakatlarda ko‘pincha ishlab chiqarish quvvatlari va infratuzilma cheklangan. Talab oshganda, ishlab chiqaruvchilar bu talabni qondirishga yetarlicha moslasha olmaydi. Natijada narxlar o‘sadi.


3. Importga bog‘liqlik:
Talab oshishi ko‘p hollarda chet eldan import qilish zaruratini tug‘diradi. Bu esa chet el valyutasiga talabni oshiradi va milliy valyutaning qadrsizlanishiga olib keladi. Natijada import qilingan mahsulotlar narxi oshadi, bu esa inflatsiyani kuchaytiradi.



Nega bu rivojlanayotgan mamlakatlarda ko‘proq kuzatiladi?

Tez o‘sayotgan iqtisodiyot: Odamlarning daromadi tez oshgani bilan ishlab chiqarish quvvatlari bu o‘sishga moslashib ulgurmaydi.

Moliya savodxonligi: Tejash odati past darajada, ko‘pchilik daromadini darhol sarflashga intiladi. Bu iqtisodiy faollikni oshiradi, lekin inflatsiyani ham kuchaytiradi.

Resurslarning yetishmovchiligi: Tovarlar va xizmatlarning taklifini oshirish qiyin bo‘lgani uchun talabning oshishi narxlarning o‘sishiga olib keladi.


Nima qilish kerak?

1. Ishlab chiqarishni oshirish: Mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash va texnologiyalarni rivojlantirish talabga mos ishlab chiqarishni ta’minlaydi.


2. Moliya savodxonligini oshirish: Odamlarga daromadlarini tejash va investitsiya qilish yo‘llarini o‘rgatish inflatsiya bosimini kamaytirishi mumkin.


3. Importga bog‘liqlikni kamaytirish: Milliy ishlab chiqarishni rivojlantirish orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash kerak.



Rivojlanayotgan mamlakatlarda daromad oshishi bilan bog‘liq bo‘lgan talab inflyatsiyasi iqtisodiyotning tabiiy holati hisoblanadi. Ammo agar ishlab chiqarish va taklif oshmasa, bu iqtisodiy muvozanatga zarar yetkazadi va inflatsiya oshishiga olib keladi. Shuning uchun odamlarning iqtisodiy xatti-harakatlari va hukumatning ishlab chiqarishni rag‘batlantiruvchi siyosati muhim ahamiyatga ega.

"Odam inflatsiya" – bu bizning talabimiz va imkoniyatimizning iqtisodiyotga qanchalik ta’sir qilishini eslatadi.

Shimoliy Koreya, Janubiy Koreya va Somalining rivojlanish tajribasi davlat institutlarining qanchalik muhimligini ko‘rsatadi. Bu mamlakatlarning taraqqiyot darajasi ularning institutlari – inklyuziv yoki ekstraktiv bo‘lishiga bog‘liq.

Janubiy Koreya plyuralizm va kuchli markazlashgan davlat boshqaruvini uyg‘unlashtirib, inklyuziv institutlar qura oldi. Bu esa iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy farovonlikka olib keldi. Somalida plyuralizm bo‘lsa-da, markazlashgan davlatning yo‘qligi sababli institutlar shakllana olmagan va davlat iqtisodiy parokanda holatda. Shimoliy Koreyada esa markazlashgan davlat bor, ammo plyuralizm yo‘qligi ekstraktiv institutlar hukmron bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Bu mamlakatni qashshoqlik va xalqaro izolyatsiyaga olib kelgan.

O‘zbekistonda kuchli markazlashgan davlat boshqaruvi mavjudligi katta imkoniyatlarni taqdim etadi. Bu davlat rivojlanish strategiyasini samarali amalga oshirish uchun muhim shartdir. Ammo inklyuziv institutlarni shakllantirish uchun plyuralizmni rivojlantirish va barcha manfaatdor tomonlarning ovozini eshitish zarur. Janubiy Koreya tajribasi bu borada O‘zbekistonga yaxshi namuna bo‘lishi mumkin. Mamlakat kuchli boshqaruv tizimi va tabiiy resurslariga tayanib, inklyuziv institutlar qurish orqali yanada barqaror iqtisodiy o‘sishga erishishi mumkin.

Amir Temurning Ochiq bozor iqtisodi:"Hamma yo‘llar Samarqandga olib boradi"

Amir Temur davrida Movarounnahr ochiq bozor iqtisodiyotining markaziga aylangan edi. Bu davrda xalqaro savdo, iqtisodiy hamkorlik va erkin bozor tamoyillari davlat siyosatining muhim qismi bo‘lgan. Samarqand esa bu iqtisodiy tizimning yuragi sifatida dunyoning eng boy va rivojlangan shaharlaridan biriga aylandi.

Ochiq bozor iqtisodiyotining asosi

1. Savdo yo‘llarining rivojlanishi
Amir Temur Buyuk Ipak yo‘liga katta e’tibor qaratib, savdo yo‘llarining xavfsizligini ta’minladi. Uning siyosati orqali Savdo karvonlari erkin harakat qila oldi va O‘rta Osiyoni Xitoy, Hindiston, Yaqin Sharq va Yevropa bilan bog‘lovchi asosiy iqtisodiy ko‘prik yaratildi.


2. Samarqandning savdo markaziga aylanishi
Amir Temur Samarqandni o‘z imperiyasining poytaxti sifatida tanlab, uni xalqaro savdo, ilm-fan va madaniyat markaziga aylantirdi. "Hamma yo‘llar Samarqandga olib boradi" degan ibora aynan shu davrga mos keladi, chunki shahar dunyo bozorlarining tutashgan nuqtasiga aylangan edi.


3. Hunarmandchilik va sanoat
Samarqand nafaqat savdo markazi, balki hunarmandchilik va sanoat rivojlangan hudud sifatida tanilgan. Amir Temur turli mamlakatlardan hunarmandlarni Samarqandga olib kelib, bu yerda ipak, to‘qimachilik, metallurgiya va boshqa sanoat tarmoqlarini rivojlantirdi.


4. Diplomatiya va xalqaro aloqalar
Amir Temur xalqaro savdo rivoji uchun diplomatik aloqalarni kengaytirdi. U Yevropa davlatlari, Misr, Hindiston va Xitoy bilan iqtisodiy va siyosiy hamkorlikni mustahkamlab, Samarqandni dunyo iqtisodiyotining markazlaridan biriga aylantirdi.


5. Savdogarlarga erkinlik va imtiyozlar
Amir Temur savdogarlarga soliqlar va bojxona tizimida yengilliklar bergan. Bu siyosat ochiq bozor tamoyillarini kuchaytirib, Samarqandga xalqaro savdo oqimini jalb qilgan.



Nega "Hamma yo‘llar Samarqandga olib boradi"?

Savdo geografiyasi: Buyuk Ipak yo‘lining asosiy qismlari Samarqand orqali o‘tgan. Bu shahar Xitoydan boshlanib Yevropaga tutashuvchi savdo yo‘llarining markazida edi.

Ilm-fan va madaniyat markazi: Samarqand faqat savdo emas, balki ilm-fan va madaniyat markazi sifatida ham jahon ahamiyatiga ega edi. Bu yerga olimlar, me’morlar va san’atkorlar yig‘ilgan.

Temurning strategik siyosati: Amir Temur Samarqandni dunyodagi eng rivojlangan shahar qilish uchun barcha resurslarini safarbar qilgan. Bu shaharni iqtisodiy, madaniy va harbiy markazga aylantirgan.

Amir Temur davrida ochiq bozor iqtisodiyoti tamoyillari samarali ishlagan. Samarqand bu iqtisodiyotning yuragi sifatida nafaqat savdo va boylikni, balki madaniyat va ilm-fanni ham birlashtirgan. "Hamma yo‘llar Samarqandga olib boradi" iborasi faqatgina tarixiy fakt emas, balki Amir Temur davridagi iqtisodiy va strategik buyuklikning ramzidir.

Gigantlar jangi: Iqtisodiy irmoqlarning Oʻrta Osiyo va, ayniqsa, Oʻzbekistonga taʼsiri

Xitoy va AQSh oʻrtasidagi iqtisodiy raqobat global iqtisodiyotda yangi oqimlarni yuzaga keltirmoqda. Tariflar, sanksiyalar va savdo cheklovlari ikki gigantning raqobatini kuchaytirar ekan, bu holatning Oʻrta Osiyo, ayniqsa, Oʻzbekiston iqtisodiyotiga ijobiy va salbiy taʼsiri muhim masalaga aylanmoqda.

Ijobiy taʼsirlar:

1. Savdo imkoniyatlari kengayishi
Xitoy va AQSh oʻrtasidagi cheklovlar tufayli Oʻzbekiston va mintaqadagi boshqa davlatlar uchun yangi bozorlar ochiladi. Masalan, Xitoyning ehtiyojlarini qondirishda xomashyo eksporti, AQSh bilan esa oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa sohalarda hamkorlik rivojlantirilishi mumkin.


2. Transport va logistika markazi
Xitoyning "Bir makon, bir yoʻl" tashabbusi Oʻzbekistonni mintaqaning muhim transport va logistika markaziga aylantiradi. Bu iqtisodiy infratuzilmani rivojlantirish va tranzitdan daromad olish imkonini beradi.


3. Sarmoya oqimi oshishi
Iqtisodiy raqobat Oʻzbekistonga Xitoy va AQSh tomonidan strategik sarmoyalar oqimini kuchaytiradi. Xitoy infratuzilmaga, AQSh esa texnologiya va innovatsiyaga mablagʻ kiritishi mumkin.


4. Energiya eksportining ortishi
Xitoy uchun Oʻzbekistondan gaz, neft va boshqa xomashyo yetkazib berish ahamiyati oshadi. Bu esa energetika sohasidagi daromadlarni sezilarli darajada koʻpaytiradi.



Salbiy taʼsirlar:

1. Sanksiyalar xavfi
AQSh va Xitoy oʻrtasidagi sanksiyalar mintaqaning savdo yoʻllariga taʼsir qilishi mumkin. Oʻzbekiston tranzit hudud boʻlgani uchun bu iqtisodiy barqarorlikka xavf tugʻdiradi.


2. Sarmoya qisqarishi
Agar Xitoy iqtisodiy qiyinchiliklarga duch kelsa, Oʻzbekistonga bo‘lgan sarmoya oqimi kamayishi mumkin. Bu iqtisodiyotda salbiy oqibatlarga olib keladi.


3. Geosiyosiy bosim
Oʻzbekiston ikkala tomonning bosimi ostida qolishi mumkin. Balansni saqlash mintaqaviy siyosatda murakkabliklarni yuzaga keltiradi.

Gigantlar oʻrtasidagi iqtisodiy janjal Oʻzbekiston uchun ham xavf, ham imkoniyatdir. Ushbu vaziyatda mamlakatni iqtisodiy diversifikatsiya qilish, yangi bozorlarni oʻzlashtirish va strategik balansni saqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Agar bu imkoniyatlardan samarali foydalanilsa, Oʻzbekiston nafaqat mintaqaviy, balki global iqtisodiy oʻyinda ham oʻz mavqeini mustahkamlashi mumkin.

Subsidiyalarni Qisqartirish: Narx Oshishi Orqasidagi Muammo

O‘zbekistonda elektr energiyasi va tabiiy gaz narxlarining oshirilishi davlat tomonidan subsidiyalarni qisqartirish bilan izohlanmoqda. Hukumat bu qadamni iqtisodiy islohot sifatida ko‘rsatmoqda, ammo bu siyosatning real oqibatlari xalq uchun og‘ir bo‘lishi mumkin.

Nega Subsidiyalarni Qisqartirish Kerak?

Davlat o‘z xarajatlarini kamaytirish va energetika sohasini iqtisodiy barqarorlashtirish uchun subsidiyalarni qisqartirishni tanladi. Bu orqali bo‘shagan mablag‘lar ta’lim, sog‘liqni saqlash va infratuzilma kabi sohalarga yo‘naltirilishi aytilmoqda. Ammo:

Narx oshishi xalqning yuki bo‘lib qolmoqda. Aholi uchun elektr va gaz narxlarining oshishi hayot sifati va iqtisodiy barqarorlikka jiddiy ta'sir qilmoqda.

Subsidiyalarni qisqartirish qashshoqlikka olib kelishi mumkin. Past daromadli qatlam energiya xarajatlarining oshishi sababli yanada ko‘proq iqtisodiy qiyinchiliklarga duch keladi.


Narxlarni Qisqartirish Uchun Nima Qilinmoqda?

Hukumat subsidiyalarni qisqartirishni iqtisodiy barqarorlikning kaliti sifatida ko‘rsatsa-da, energiya narxlarini haqiqiy darajada pasaytirish uchun yetarlicha choralar ko‘rilmayotganga o‘xshaydi:

Yashil energetika rivojlanishida sustlik: Quyosh va shamol energiyasi kabi arzonroq alternativalar hali keng joriy qilinmagan.

Tashqi qaramlikni kamaytirish choralari sekin: Energiya importiga bo‘lgan yuqori qaramlik hali ham narxlarning pasayishiga to‘sqinlik qilmoqda.


Raqamlar Ortida Kim Yutmoqda?

2023-yilda tabiiy gaz va elektr energiyasi uchun ajratilgan subsidiyalar miqdori:

29,25 trillion so‘m (≈ $2,4 milliard) edi. 2024-yilda bu mablag‘ 12,3 trillion so‘mga qisqartirilmoqda, ammo xalq buni narxlar oshishi bilan his qilmoqda.


Qisqa muddatda bu byudjet defitsitini kamaytirishi mumkin, ammo uzoq muddatda xalqning noroziligi va iqtisodiy notinchlikka olib kelishi ehtimoli bor.

Xulosa

Narxlarni oshirishdan ko‘ra, energetika tizimini modernizatsiya qilish va samaradorligini oshirishga e’tibor qaratilishi kerak edi. Subsidiyalarni qisqartirish aholi yelkasiga ortiqcha yuk bo‘lishi emas, balki xalq manfaati uchun amalga oshirilishi lozim. Davlat rahbarlari xalqning haqiqiy ehtiyojlarini inobatga olgan holda siyosat yuritishi kerak.

2024 yil: 49%ga pasaygan investitsiyalar fonida O‘zbekiston byudjeti 3 milliard dollar defitsitda.
Yana qarz olamizmi? Oltinlarimizni sotamizmi? Yoki odatdagidek soliq va jarimalarni oshiramizmi?

2024 yil O‘zbekiston uchun moliyaviy jihatdan murakkab yil bo‘lib qolmoqda. Investitsiyalar 49%ga kamaygani mamlakat iqtisodiy faolligiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Natijada byudjet defitsiti 3 milliard dollarga yetdi.

Bu vaziyatda oldimizda uchta asosiy savol turibdi:

1. Yana tashqi qarz olish: O‘zbekiston xalqaro moliya institutlari va xorijiy davlatlardan qarz olib, byudjetni to‘ldirishi mumkin. Lekin bu uzoq muddatda davlat qarzining o‘sishiga olib kelishi va iqtisodiy mustaqillikka tahdid solishi mumkin.


2. Oltin-valyuta zaxiralaridan foydalanish: Davlat zaxiralaridan mablag‘ ajratish orqali defitsitni yopish ehtimoli mavjud. Ammo bu zaxiralar mamlakat iqtisodiy xavfsizligi uchun zarur bo‘lgan moliyaviy "yostiq" hisoblanadi.


3. Soliq va jarimalarni oshirish: Hukumat soliq stavkalarini oshirish yoki yangi soliqlar joriy qilish orqali daromadlarni ko‘paytirishi mumkin. Ammo bu qaror aholining iqtisodiy holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi va tadbirkorlik faolligini pasaytirishi mumkin.



Ushbu muammo mamlakat uchun nafaqat moliyaviy, balki strategik qarorlarni talab qiladi. Davlat defitsitni yopish uchun qisqa muddatli yechimlardan emas, balki uzoq muddatli iqtisodiy strategiyalar va islohotlardan foydalanishi zarur.

Sizningcha, qaysi yo‘l eng ma’qul? Yana qarz olamizmi, oltinlarni sotamizmi yoki yana soliqlarni oshiramizmi?