ТАЗКИЯТУН НАФС ТУШУНЧАСИ ВА ТУРЛАРИ
Инсон нафси турлича бўлади. Баъзида бўйсунмас, баъзида итоатгўй. Бунда муҳитнинг ҳам таъсири катта. Атрофдаги одамларга қараб нафсга ҳар хил чиркин иллатлар ўрнашиши мумкин. Бунинг олдини олиш ёки касалликдан қутулиш учун бизга тазкиятун нафс, яъни, нафсни поклаш, хулқни сайқаллаш зарур.
“Тазкия” сўзи луғатда “поклаш”, “ўстириш”, “кўпайтириш” маъноларини англатади. Истилоҳда тазкия деб нафсни маънавий иллатлардан поклашга, уни камолга етказишга айтилади.
Мана бу ривоятда тазкиятун нафс моҳияти очиб берилган.
عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ مُعَاوِيَةَ الْغَاضِرِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: ثَلَاثٌ مَنْ فَعَلَهُنَّ فَقَدْ طَعِمَ طَعْمَ الْإِيمَانِ: مَنْ عَبَدَ اللهَ وَحْدَهُ، فَإِنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ، وَأَعْطَى زَكَاةَ مَالِهِ طَيِّبَةً بِهَا نَفْسُهُ رَافِدَةً عَلَيْهِ فِي كُلِّ عَامٍ ... وَزَكَّى عَبْدٌ نَفْسَهُ، فَقَالَ رَجُلٌ: وَمَا تَزْكِيَةُ الْمَرْءِ نَفْسَهُ، يَا رَسُولَ اللهِ؟ قَالَ: يَعْلَمُ أَنَّ اللهَ مَعَهُ حَيْثُ كَانَ. رَوَاهُ الْبَيْهَقِيُّ فِي شُعَبِ الإِيْمَانِ وَالطَّبَرَانِيُّ فِي الْمُعْجَمِ الصَّغِيرِ.
Абдуллоҳ ибн Муовия Ғозирий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинишича, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ким уч нарсани қилса, имон таъмини тотибди: (1) Ёлғиз Аллоҳга ибодат қилса – Зеро, Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ –, (2) ҳар йили мамнуният билан (яъни, кўнгилдан чиқариб) молининг закотини берса... ва (3) банда ўз нафсини покласа”, деганларида бир одам: “Киши нафсини поклаши нима, эй Расулуллоҳ?” деб сўради. Шунда у зот: “Қаерда бўлса ҳам Аллоҳ у билан биргалигини билишидир”, деб жавоб бердилар (Байҳақий “Шуабул имон”да, Табароний “Ал-Мўъжамус сағир”да ривоят қилган).
Демак, қаерда бўлса ҳам “Аллоҳ мени кўриб турибди, гапимни эшитяпти”, деган эътиқодда бўлиш нафсни поклаш экан. Бу тазкия ақида билан узвий боғлиқлигини билдиради. Зеро, қалбни поклашда мустаҳкам ақиданинг ўрни катта.
Тазкиянинг икки тури бор: 1. Қавл билан тазкия (Гап билан покланиш). 2. Феъл билан тазкия (Ҳаракат билан покланиш).
Қавл билан тазкияда одам ўзини покдомон санайди, “Менинг қалбим тоза”, “Мен тақводорман, бошқалардан яхшиман”, деб даъво қилади. Қуръонда бундан қайтарилган.
Феъл билан тазкия эса нафсни тарбиялашдан иборат. Қуръонда мана шу ишга буюрилган, нафсини поклаган бандагина нажот топиши айтилган.
Тазкия икки асосий босқичдан иборат: 1. Тахлия (покланиш). 2. Таҳлия (безаниш).
Тахлия инсон нафсидаги иллатларни кетказиш, маънавий кирлардан покланиш ёки ёмонликларни камайтиришдир. Таҳлия эса инсон табиатида яхши фазилатларни шакллантириш, ундаги эзгу хислатларни кўпайтириш, камолга етказишдир.
Тазкиятун нафс қисқа қилиб “тазкия” ҳам дейилади. Шу билан бирга “руҳий тарбия” бирикмаси ҳам ишлатилади.
Тазкия нафсни поғонама-поғона ислоҳ қилиб бориш, секин-аста юксак даражаларга олиб чиқишдан иборат. Биринчи галда нафс покланади. Кейин унга эзгу фазилатлар сингдирилади. Бунда инсон нафси аммора (ёмонликка буюрувчи) ёки лаввомадан (камчиликлар учун эгасини маломат қилувчидан) мутмаин (хотиржам) мартабасига кўтарилади.
Шунингдек, нафсни поклашда хато-камчиликларни тан олиб, уни муолажа қилишга интилиш, доим ўзини тергаш, Аллоҳга юкиниш, У Зотдан ёрдам сўраш ҳам муҳим ҳисобланади.
Қалбни даволаш танани даволашга ўхшайди. Танамизда бирон касаллик бўлса, шифокорга мурожаат қиламиз, билар-билмас ўзимизча даволанмаймиз. Тўғрими? Худди шунга ўхшаб, руҳий тарбияга муҳтож инсон ўзича даволана олмайди. Бунда биз учун бош шифокор анбиёлар саййиди Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи ва салламдирлар. У зотнинг тавсиялари қалбимизга малҳам бўлади.
Зиёвуддин Раҳимнинг "Қалблар табобати" китобидан.
Инсон нафси турлича бўлади. Баъзида бўйсунмас, баъзида итоатгўй. Бунда муҳитнинг ҳам таъсири катта. Атрофдаги одамларга қараб нафсга ҳар хил чиркин иллатлар ўрнашиши мумкин. Бунинг олдини олиш ёки касалликдан қутулиш учун бизга тазкиятун нафс, яъни, нафсни поклаш, хулқни сайқаллаш зарур.
“Тазкия” сўзи луғатда “поклаш”, “ўстириш”, “кўпайтириш” маъноларини англатади. Истилоҳда тазкия деб нафсни маънавий иллатлардан поклашга, уни камолга етказишга айтилади.
Мана бу ривоятда тазкиятун нафс моҳияти очиб берилган.
عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ مُعَاوِيَةَ الْغَاضِرِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ: أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: ثَلَاثٌ مَنْ فَعَلَهُنَّ فَقَدْ طَعِمَ طَعْمَ الْإِيمَانِ: مَنْ عَبَدَ اللهَ وَحْدَهُ، فَإِنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ، وَأَعْطَى زَكَاةَ مَالِهِ طَيِّبَةً بِهَا نَفْسُهُ رَافِدَةً عَلَيْهِ فِي كُلِّ عَامٍ ... وَزَكَّى عَبْدٌ نَفْسَهُ، فَقَالَ رَجُلٌ: وَمَا تَزْكِيَةُ الْمَرْءِ نَفْسَهُ، يَا رَسُولَ اللهِ؟ قَالَ: يَعْلَمُ أَنَّ اللهَ مَعَهُ حَيْثُ كَانَ. رَوَاهُ الْبَيْهَقِيُّ فِي شُعَبِ الإِيْمَانِ وَالطَّبَرَانِيُّ فِي الْمُعْجَمِ الصَّغِيرِ.
Абдуллоҳ ибн Муовия Ғозирий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинишича, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ким уч нарсани қилса, имон таъмини тотибди: (1) Ёлғиз Аллоҳга ибодат қилса – Зеро, Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ –, (2) ҳар йили мамнуният билан (яъни, кўнгилдан чиқариб) молининг закотини берса... ва (3) банда ўз нафсини покласа”, деганларида бир одам: “Киши нафсини поклаши нима, эй Расулуллоҳ?” деб сўради. Шунда у зот: “Қаерда бўлса ҳам Аллоҳ у билан биргалигини билишидир”, деб жавоб бердилар (Байҳақий “Шуабул имон”да, Табароний “Ал-Мўъжамус сағир”да ривоят қилган).
Демак, қаерда бўлса ҳам “Аллоҳ мени кўриб турибди, гапимни эшитяпти”, деган эътиқодда бўлиш нафсни поклаш экан. Бу тазкия ақида билан узвий боғлиқлигини билдиради. Зеро, қалбни поклашда мустаҳкам ақиданинг ўрни катта.
Тазкиянинг икки тури бор: 1. Қавл билан тазкия (Гап билан покланиш). 2. Феъл билан тазкия (Ҳаракат билан покланиш).
Қавл билан тазкияда одам ўзини покдомон санайди, “Менинг қалбим тоза”, “Мен тақводорман, бошқалардан яхшиман”, деб даъво қилади. Қуръонда бундан қайтарилган.
Феъл билан тазкия эса нафсни тарбиялашдан иборат. Қуръонда мана шу ишга буюрилган, нафсини поклаган бандагина нажот топиши айтилган.
Тазкия икки асосий босқичдан иборат: 1. Тахлия (покланиш). 2. Таҳлия (безаниш).
Тахлия инсон нафсидаги иллатларни кетказиш, маънавий кирлардан покланиш ёки ёмонликларни камайтиришдир. Таҳлия эса инсон табиатида яхши фазилатларни шакллантириш, ундаги эзгу хислатларни кўпайтириш, камолга етказишдир.
Тазкиятун нафс қисқа қилиб “тазкия” ҳам дейилади. Шу билан бирга “руҳий тарбия” бирикмаси ҳам ишлатилади.
Тазкия нафсни поғонама-поғона ислоҳ қилиб бориш, секин-аста юксак даражаларга олиб чиқишдан иборат. Биринчи галда нафс покланади. Кейин унга эзгу фазилатлар сингдирилади. Бунда инсон нафси аммора (ёмонликка буюрувчи) ёки лаввомадан (камчиликлар учун эгасини маломат қилувчидан) мутмаин (хотиржам) мартабасига кўтарилади.
Шунингдек, нафсни поклашда хато-камчиликларни тан олиб, уни муолажа қилишга интилиш, доим ўзини тергаш, Аллоҳга юкиниш, У Зотдан ёрдам сўраш ҳам муҳим ҳисобланади.
Қалбни даволаш танани даволашга ўхшайди. Танамизда бирон касаллик бўлса, шифокорга мурожаат қиламиз, билар-билмас ўзимизча даволанмаймиз. Тўғрими? Худди шунга ўхшаб, руҳий тарбияга муҳтож инсон ўзича даволана олмайди. Бунда биз учун бош шифокор анбиёлар саййиди Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи ва салламдирлар. У зотнинг тавсиялари қалбимизга малҳам бўлади.
Зиёвуддин Раҳимнинг "Қалблар табобати" китобидан.