ADAB VA ADABIYOT AYNI TUSHUNCHALARMI?
“Adab” so‘zi tor ma’noda adabiyot ilmi ma’nosini anglatadi. Sharq-islom olamida hozirgi “adabiyot” istilohi “adab ilmi” deb yuritilgan. Keng ma’noda esa, birinchi navbatda, “har bir ishda me’yorni saqlash” tushunchasini bildiradi. “G‘iyosu-l-lug‘ot”da bu so‘zning adab ilmiga doir “sarf, nahv, maoniy, bayon, bade’” kabi ma’nolari izohlangan. Mahmud Zamaxshariy fikricha, “adab” so‘zi zakovat, hunar ma’nosini ham anglatadi. “Muntaxabu-l-lug‘at”da bu so‘zning adabiyot ilmiga doir adab, lug‘at, sarf, ishtiqoq, nahv, maoniy, bayon, aruz, qofiya, rasmi xat, she’rdagi qariz ilmi (she’rning fasohat va balog‘at jihatidan mukammalligi yoki nuqsonli ekanini ajratadigan ilm) kabi ma’nolari bayon etilgan. Qariz ilmidan maqsad Qur’oni karim mutolaasi va tilovatida xatolikdan saqlanish bo‘lgani alohida ta’kidlangan. Mazkur lug‘atda “adab” keng ma’noda yaxshi xulq, sharm, hayo, toza tabiat, ilm, tarbiya, tanbeh, ta’zir ma’nolarida kelishi ko‘rsatilgan. Yosh avlodni adabda mukammal etib tarbiyalash uchun ba’zan tanbeh berish ham taqozo etiladi. “Adabini bermoq”, “adabini olmoq” tushunchalari zamirida ta’zir ma’nosi mujassam. O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalarida “adabini bermoq” o‘rnida aksar hollarda “adab qilmoq” jumlasi qo‘llanadi. “Adabiyot” istilohi ana shu “adab” so‘zidan uning adabiyot ilmiga oid ma’nolarining umumlashmasidan olingan.
Sharq-islom dunyoqarashida adabning ikki turi ajratib ko‘rsatilgan: 1) asliy adab; 2) kasb etilgan adab. Insonga Tangri taolo tomonidan ato etilgan har bir ishda me’yorni saqlashga qaratilgan fazilatlar asliy adabga kiradi. Kasb etilgan adab ta’lim olish, yodlash va kuzatish orqali hosil bo‘ladi. Asliy adab insonning tabiatida bo‘ladi, biroq uning umri davomida kamolotga erishmog‘i uchun kafolat bo‘la olmaydi. Kasb etilgan adab, agar u muttasil boyitib, rivojlantirib borilsa, insonning ma’naviy kamolotiga xizmat qiladi. Bundan tashqari, islom olimlari fikricha, “adab” sunnat ma’nosida ham qo‘llanadi. Bu jihatdan adab odamlarda Alloh taolo buyurgan ezgu ishlarda sobit bo‘lish hamda barcha qaytariqlardan, xatoliklardan saqlanish xususiyatini shakllantirishga xizmat qiladi. Hazrat Alisher Navoiy fikricha, adab kichiklarning saodatga erishmog‘iga va ulug‘larning kamolotda yanada yuksalmog‘iga bois bo‘ladi. Ulug‘ mutafakkir adabni quyidagicha ta’riflaydi:
Elga sharaf bo‘lmadi johu nasab,
Lek sharaf keldi hayou adab.
Ya’ni odamzodning sharaf topishi mansab-martaba, boylik yoki nasab orqali amalga oshmaydi. Insonni faqat hayo va adab ulug‘laydi.
“Adabiyot” arab tilidan olingan bo‘lib, “adab” so‘zining ko‘plik shakli. Adabiyot keng ma’noda muayyan fan yoki amaliyot sohalariga doir asarlar majmui (diniy-ma’rifiy adabiyot, tibbiy adabiyot, ilmiy-texnikaviy adabiyot va h.k.). Tor ma’noda esa, so‘z san’ati – badiiy adabiyot ma’nosida qo‘llanib, voqelikni so‘z vositasida obrazli ifodalashdir. Badiiy adabiyotning ikki turi ajratiladi: og‘zaki va yozma. Birinchi turi xalq og‘zaki ijodi namunalarini o‘z ichiga olib, uning shakllanishi millat tarixining ibtidosidan boshlanadi. Adabiyot inson kechinmalariyu tuyg‘ularini, ruhiyatiyu taxayyulini so‘z orqali bor murakkabligi bilan ifodalash, uning ko‘ngli va shuuriga ta’sir etish imkoniyatiga ega. Sharq-islom mutafakkirlari asarlarida badiiy adabiyotning ikki ifoda shakli ajratilgan: nazm va nasr. Sharq-islom adabiyotida nazm nasrga qaraganda keng tarqalgan va ko‘proq rivojlangan. Jumladan, hazrat Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostonida nazmning nasrdan afzalligi quyidagicha ta’kidlanadi:
Har kishi qilmoq istasa ma’lum
Biri mansur erur, biri manzum.
Nasru nazmi angaki mudrakdur,
Nazmning poyasi biyikrakdur...
Ma’lum bo‘ladiki, “adab” va “adabiyot” tushunchalarining mohiyati biz o‘ylagandan ko‘ra teranroq va kengroq ekan.
Nurboy Jabborov
“Adab” so‘zi tor ma’noda adabiyot ilmi ma’nosini anglatadi. Sharq-islom olamida hozirgi “adabiyot” istilohi “adab ilmi” deb yuritilgan. Keng ma’noda esa, birinchi navbatda, “har bir ishda me’yorni saqlash” tushunchasini bildiradi. “G‘iyosu-l-lug‘ot”da bu so‘zning adab ilmiga doir “sarf, nahv, maoniy, bayon, bade’” kabi ma’nolari izohlangan. Mahmud Zamaxshariy fikricha, “adab” so‘zi zakovat, hunar ma’nosini ham anglatadi. “Muntaxabu-l-lug‘at”da bu so‘zning adabiyot ilmiga doir adab, lug‘at, sarf, ishtiqoq, nahv, maoniy, bayon, aruz, qofiya, rasmi xat, she’rdagi qariz ilmi (she’rning fasohat va balog‘at jihatidan mukammalligi yoki nuqsonli ekanini ajratadigan ilm) kabi ma’nolari bayon etilgan. Qariz ilmidan maqsad Qur’oni karim mutolaasi va tilovatida xatolikdan saqlanish bo‘lgani alohida ta’kidlangan. Mazkur lug‘atda “adab” keng ma’noda yaxshi xulq, sharm, hayo, toza tabiat, ilm, tarbiya, tanbeh, ta’zir ma’nolarida kelishi ko‘rsatilgan. Yosh avlodni adabda mukammal etib tarbiyalash uchun ba’zan tanbeh berish ham taqozo etiladi. “Adabini bermoq”, “adabini olmoq” tushunchalari zamirida ta’zir ma’nosi mujassam. O‘zbek mumtoz adabiyoti namunalarida “adabini bermoq” o‘rnida aksar hollarda “adab qilmoq” jumlasi qo‘llanadi. “Adabiyot” istilohi ana shu “adab” so‘zidan uning adabiyot ilmiga oid ma’nolarining umumlashmasidan olingan.
Sharq-islom dunyoqarashida adabning ikki turi ajratib ko‘rsatilgan: 1) asliy adab; 2) kasb etilgan adab. Insonga Tangri taolo tomonidan ato etilgan har bir ishda me’yorni saqlashga qaratilgan fazilatlar asliy adabga kiradi. Kasb etilgan adab ta’lim olish, yodlash va kuzatish orqali hosil bo‘ladi. Asliy adab insonning tabiatida bo‘ladi, biroq uning umri davomida kamolotga erishmog‘i uchun kafolat bo‘la olmaydi. Kasb etilgan adab, agar u muttasil boyitib, rivojlantirib borilsa, insonning ma’naviy kamolotiga xizmat qiladi. Bundan tashqari, islom olimlari fikricha, “adab” sunnat ma’nosida ham qo‘llanadi. Bu jihatdan adab odamlarda Alloh taolo buyurgan ezgu ishlarda sobit bo‘lish hamda barcha qaytariqlardan, xatoliklardan saqlanish xususiyatini shakllantirishga xizmat qiladi. Hazrat Alisher Navoiy fikricha, adab kichiklarning saodatga erishmog‘iga va ulug‘larning kamolotda yanada yuksalmog‘iga bois bo‘ladi. Ulug‘ mutafakkir adabni quyidagicha ta’riflaydi:
Elga sharaf bo‘lmadi johu nasab,
Lek sharaf keldi hayou adab.
Ya’ni odamzodning sharaf topishi mansab-martaba, boylik yoki nasab orqali amalga oshmaydi. Insonni faqat hayo va adab ulug‘laydi.
“Adabiyot” arab tilidan olingan bo‘lib, “adab” so‘zining ko‘plik shakli. Adabiyot keng ma’noda muayyan fan yoki amaliyot sohalariga doir asarlar majmui (diniy-ma’rifiy adabiyot, tibbiy adabiyot, ilmiy-texnikaviy adabiyot va h.k.). Tor ma’noda esa, so‘z san’ati – badiiy adabiyot ma’nosida qo‘llanib, voqelikni so‘z vositasida obrazli ifodalashdir. Badiiy adabiyotning ikki turi ajratiladi: og‘zaki va yozma. Birinchi turi xalq og‘zaki ijodi namunalarini o‘z ichiga olib, uning shakllanishi millat tarixining ibtidosidan boshlanadi. Adabiyot inson kechinmalariyu tuyg‘ularini, ruhiyatiyu taxayyulini so‘z orqali bor murakkabligi bilan ifodalash, uning ko‘ngli va shuuriga ta’sir etish imkoniyatiga ega. Sharq-islom mutafakkirlari asarlarida badiiy adabiyotning ikki ifoda shakli ajratilgan: nazm va nasr. Sharq-islom adabiyotida nazm nasrga qaraganda keng tarqalgan va ko‘proq rivojlangan. Jumladan, hazrat Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostonida nazmning nasrdan afzalligi quyidagicha ta’kidlanadi:
Har kishi qilmoq istasa ma’lum
Biri mansur erur, biri manzum.
Nasru nazmi angaki mudrakdur,
Nazmning poyasi biyikrakdur...
Ma’lum bo‘ladiki, “adab” va “adabiyot” tushunchalarining mohiyati biz o‘ylagandan ko‘ra teranroq va kengroq ekan.
Nurboy Jabborov