Nurboy Jabborov saboqlari

“НУҚТА ЛАБ УСТИДА БЕЖОДУР...”

Буюк мутафаккирлар асарларидаги бадиий образларни бойитиш, такомиллаштириш осон эмас. Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат буни аъло даражада уддалаган. Ҳазрат Алишер Навоий назмий анъаналарини нафақат давом эттирган, баъзи образлар мисолида ривождантирган ҳам. Ҳазрат Навоийнинг машҳур байтида ёр образи биргина лабдаги хол поэтик детали мисолида ёрқин тасвирланган:

Нуқтайи холинг недин ширин лабинг устидадур,
Нуқта чун остин бўлур ҳар қайдаким ёзилса “лаб”.

Фурқатгача ушбу образнинг ўзига хос талқини Мунис ғазалиётида учрайди. Шоир, жумладан, мана бундай ёзади:

Нуқтайи холи ғалат тушмиш лабининг устида,
Берса рухсат олғамен ул нуқтани ондин ялаб.

Мунис талқинида ушбу образ бироз янгилангани, ифоданинг учинчи шахс тилидан изҳор этилиб, иккинчи мисра тагматнида байтга ошиқ образи олиб кирилгани рост. Лекин шоир бу образни поэтик жиҳатдан такомилга етказган, деб бўлмайди. Фурқат шеъриятида эса, бу образ янги поэтик даражага юксалган:

“Нуқта лаб устида бежодур?”-дедим, айди кулуб:
“Саҳв қилмиш котиби қудрат магар таҳрирда?!”

Биринчидан, ҳазрат Навоийда ҳам, Мунисда ҳам ифода монолог тарзида берилган. Фурқат уни диалогга – ошиқ ва маъшуқа мулоқотига айлантиради. Натижада нуқта (ёрнинг холи) лаб устида бежо экани ҳақидаги саволига маъшуқа ҳам савол билан жавоб беради: “(Ўйлаб гапиряпсанми), қудрат котиби қандай қилиб адашиши мумкин, ахир нуқтани қандай ёзиш унинг ихтиёрида-ку?” Иккинчидан, Ҳазрат Навоий бир байтда (Мунис бир мисрада) айтган фикрни “Нуқта лаб устида бежодур” тарзида тўрт сўз воситасида ярим мисрада ифода этиб бўлган ва шундан кейин уни янада ривожлантирган. Учинчидан, Фурқат бадиий санъатлардан маҳорат билан фойдаланиш борасида ҳам салафларига қараганда бир поғона юксакликка кўтарилган. Байт тўлиқ ҳолда саволу жавоб санъати асосига қурилган. “Саҳв – котиб – таҳрир” учлиги ҳосил этган таносуб санъати фикрнинг бадиий зийнатини таъминлаган. Байтда икки сўз ийҳом санъатини ҳосил қилган: биринчиси, “нуқта” сўзи ҳам “хол”, ҳам араб имлосидаги “б” ҳарфининг нуқтаси маъноларида қўлланган. Иккинчиси, “котиб” сўзи бир вақтнинг ўзида ҳам Яратган, ҳам ёзувчи маъноларини ифодалаган. Шу жиҳатдан ҳам, ушбу байт Фурқатнинг бадиий маҳорати юксак эканига, ҳазрат Навоий яратган образни поэтик такомилга етказганига ёрқин далил бўла олади.

Нурбой Жабборов

“NUQTA LAB USTIDA BEJODUR...”

Buyuk mutafakkirlar asarlaridagi badiiy obrazlarni boyitish, takomillashtirish oson emas. Zokirjon Xolmuhammad o‘g‘li Furqat buni a’lo darajada uddalagan. Hazrat Alisher Navoiy nazmiy an’analarini nafaqat davom ettirgan, ba’zi obrazlar misolida rivojdantirgan ham. Hazrat Navoiyning mashhur baytida yor obrazi birgina labdagi xol poetik detali misolida yorqin tasvirlangan:

Nuqtayi xoling nedin shirin labing ustidadur,
Nuqta chun ostin bo‘lur har qaydakim yozilsa “lab”.

Furqatgacha ushbu obrazning o‘ziga xos talqini Munis g‘azaliyotida uchraydi. Shoir, jumladan, mana bunday yozadi:

Nuqtayi xoli g‘alat tushmish labining ustida,
Bersa ruxsat olg‘amen ul nuqtani ondin yalab.

Munis talqinida ushbu obraz biroz yangilangani, ifodaning uchinchi shaxs tilidan izhor etilib, ikkinchi misra tagmatnida baytga oshiq obrazi olib kirilgani rost. Lekin shoir bu obrazni poetik jihatdan takomilga yetkazgan, deb bo‘lmaydi. Furqat she’riyatida esa, bu obraz yangi poetik darajaga yuksalgan:

“Nuqta lab ustida bejodur?”-dedim, aydi kulub:
“Sahv qilmish kotibi qudrat magar tahrirda?!”

Birinchidan, hazrat Navoiyda ham, Munisda ham ifoda monolog tarzida berilgan. Furqat uni dialogga – oshiq va ma’shuqa muloqotiga aylantiradi. Natijada nuqta (yorning xoli) lab ustida bejo ekani haqidagi savoliga ma’shuqa ham savol bilan javob beradi: “(O‘ylab gapiryapsanmi), qudrat kotibi qanday qilib adashishi mumkin, axir nuqtani qanday yozish uning ixtiyorida-ku?” Ikkinchidan, Hazrat Navoiy bir baytda (Munis bir misrada) aytgan fikrni “Nuqta lab ustida bejodur” tarzida to‘rt so‘z vositasida yarim misrada ifoda etib bo‘lgan va shundan keyin uni yanada rivojlantirgan. Uchinchidan, Furqat badiiy san’atlardan mahorat bilan foydalanish borasida ham salaflariga qaraganda bir pog‘ona yuksaklikka ko‘tarilgan. Bayt to‘liq holda savolu javob san’ati asosiga qurilgan. “Sahv – kotib – tahrir” uchligi hosil etgan tanosub san’ati fikrning badiiy ziynatini ta’minlagan. Baytda ikki so‘z iyhom san’atini hosil qilgan: birinchisi, “nuqta” so‘zi ham “xol”, ham arab imlosidagi “b” harfining nuqtasi ma’nolarida qo‘llangan. Ikkinchisi, “kotib” so‘zi bir vaqtning o‘zida ham Yaratgan, ham yozuvchi ma’nolarini ifodalagan. Shu jihatdan ham, ushbu bayt Furqatning badiiy mahorati yuksak ekaniga, hazrat Navoiy yaratgan obrazni poetik takomilga yetkazganiga yorqin dalil bo‘la oladi.

Nurboy Jabborov

​​"ВАҚФИЯ" МУҚАДДИМАСИДАГИ ИККИ БАЙТ ШАРҲИ

Анга ҳамдким, илмлари тайб эрур,
Ва шул илм ила Олим ул-ғайб эрур.

Алиймеки, бир зарра илмида фош
Бидоят спеҳрида юз минг қуёш.

Ҳазрат Алишер Навоийнинг “Вақфия” асари муқаддимасида келган ушбу байтлар Аллоҳ таолонинг мақтовига бағишланган бўлиб, таҳмид байтлар дейилади. “Тайб” – “таййиб” сўзининг қисқартирилган шакли, бу ўринда “юксак” маъносида келган. Мазмуни: шундай Зотга мақтов бўлсинки, илмлари юксак, яъни чексиздир. Қуръони каримнинг “Луқмон” сураси 27-оятида: “Агар Ер юзидаги дарахтларнинг барчаси қалам бўлиб, денгиз – унинг ортида етти денгиз мадад бериб туриб (сиёҳ) бўлса ҳам, Аллоҳнинг калималари, яъни илмини ёзиб тугата олмас”, дейилади. Ул Зот ана шу илми билан “Олим ул-ғайб”, яъни ғайб оламини, яширин, беркитилган нарсаларни ҳам билгувчидир. “Вақфия”нинг ҳозирги нашрларида бу жумла “олам ул-ғайб” деб хато ўқилган ва шу ҳолатда нотўғри табдил этилган. Аллоҳ таолога “олам” сифатини бериш эътиқодга ҳам зиддир.
“Алийм” – Аллоҳ таолонинг барча илмларни мукаммал билишини ифодаловчи сифати. “Алиймеки, бир зарра илмида фош Бидоят спеҳрида юз минг қуёш” дейилганда, Унинг олимлиги шу даражадаки, Аллоҳнинг илмларидан ҳатто бир заррасида ҳам борлиқнинг бошланишидаги юз минг қуёш, яъни бутун галактикада кечаётган ҳодисалар моҳияти фош, яъни равшан бўлади.
Буюк бобокалонимизнинг бу сингари байтлари бугунги авлодлар қалбини ҳикмат ёғдулари билан ёритади, эътиқодини мустаҳкамлайди, маърифатини юксалтиради.

Нурбой Жабборов

​​"VAQFIYA" MUQADDIMASIDAGI IKKI BAYT SHARHI

Anga hamdkim, ilmlari tayb erur,
Va shul ilm ila Olim ul-g‘ayb erur.

Aliymeki, bir zarra ilmida fosh
Bidoyat spehrida yuz ming quyosh.

Hazrat Alisher Navoiyning “Vaqfiya” asari muqaddimasida kelgan ushbu baytlar Alloh taoloning maqtoviga bag‘ishlangan bo‘lib, tahmid baytlar deyiladi. “Tayb” – “tayyib” so‘zining qisqartirilgan shakli, bu o‘rinda “yuksak” ma’nosida kelgan. Mazmuni: “Shunday Zotga maqtov bo‘lsinki, ilmlari yuksak, ya’ni cheksizdir”. Qur’oni karimning “Luqmon” surasi 27-oyatida: “Agar Yer yuzidagi daraxtlarning barchasi qalam bo‘lib, dengiz – uning ortida yetti dengiz madad berib turib (siyoh) bo‘lsa ham, Allohning kalimalari, ya’ni ilmini yozib tugata olmas”, deyiladi. Ul Zot ana shu ilmi bilan “Olim ul-g‘ayb”, ya’ni g‘ayb olamini, yashirin, berkitilgan narsalarni ham bilguvchidir. “Vaqfiya”ning hozirgi nashrlarida bu jumla “olam ul-g‘ayb” deb xato o‘qilgan va shu holatda noto‘g‘ri tabdil etilgan. Alloh taologa “olam” sifatini berish e’tiqodga ham ziddir.
“Aliym” – Alloh taoloning barcha ilmlarni mukammal bilishini ifodalovchi sifati. “Aliymeki, bir zarra ilmida fosh Bidoyat spehrida yuz ming quyosh” deyilganda, Uning olimligi shu darajadaki, Allohning ilmlaridan hatto bir zarrasida ham borliqning boshlanishidagi yuz ming quyosh, ya’ni butun galaktikada kechayotgan hodisalar mohiyati fosh, ya’ni ravshan bo‘ladi.
Buyuk bobokalonimizning bu singari baytlari bugungi avlodlar qalbini hikmat yog‘dulari bilan yoritadi, e’tiqodini mustahkamlaydi hamda ma’rifatini yuksaltiradi.

Nurboy Jabborov

“КИ, ОЛАМ КЎРМАДИ СУЛТОН АНИНГДЕК...”

Ҳазрат Навоий ижодида Мирзо Улуғбек васфи

Туркий мумтоз шеърият тараққиётини мислсиз юксакликка олиб чиққан, миллий бадиий-эстетик тафаккурни жаҳоний миқёсга кўтарган буюк шоир ва мутафаккир Алишер Навоий асарларида темурийлар даври адабиёти ҳақида нодир маълумотлар берилган. Жумладан, улуғ адиб Муҳаммад Тарағай Улуғбек (1394–1449) ҳукмронлиги даврида Мовароуннаҳрда математика, астрономия, тарих каби фанлар қаторида адабиёт ва адабиётшунослик ҳам тараққий этгани ҳақида қимматли фикрларни ёзиб қолдирган. Алишер Навоий ва темурийлар даври адабиёти мавзусида бир қатор тадқиқотлар яратилган бўлса ҳам, ушбу илмий муаммо шу пайтга қадар тўлақонли ёритилган эмас. Буюк мутафаккирнинг “Мажолису-н-нафоис” тазкирасида ва бошқа асарларида, айниқса, Мирзо Улуғбек ва унинг даври адабиётига доир қимматли маълумотлар учрайди. Бу маълумотларни тизимга солиб, илмий тадқиқ қилиш навоийшунослик олдида турган долзарб вазифалардандир.
Ҳазрат Алишер Навоий асарларидаги ушбу мавзуга доир фикрлар ва талқинларни қуйидаги тасниф асосида ўрганиш мумкин: 1) улуғ шоир асарларида Мирзо Улуғбек васфи; 2) унинг замонида юзага келган адабий муҳит ва ушбу муҳит намояндалари ижодига муносабат; 3) бу ҳукмдор даврида адабий-эстетик тафаккур ривожи.
Ушбу мавзунинг тадқиқи Алишер Навоий илмий-ижодий қарашларини ўрганиш баробарида Мирзо Улуғбек даври адабиёти ҳамда унинг замонида адабий-эстетик тафаккур ривожига доир янги илмий хулосаларга келиш имконини бериши билан аҳамиятлидир.
Мирзо Улуғбек васфи. Ҳазрат Алишер Навоий “Фарҳод ва Ширин” хотимасида Султон Ҳусайн Бойқаронинг ўғли Шоҳ Ғариб Мирзога насиҳат сўзларини битар экан, унинг улуғ темурий ҳукмдор Мирзо Улуғбекдан ўрнак олмоғини истаб, мана бундай ёзади:

Темурхон наслидин султон Улуғбек –
Ки, олам кўрмади султон анингдек.
Анинг абнойи жинси бўлди барбод –
Ки, давр аҳли биридин айламас ёд.
Валек ул илм сори топти чун даст,
Кўзи оллинда бўлди осмон паст.
Расадким боғламиш – зеби жаҳондур,
Жаҳон ичра яна бир осмондур.
Билиб бу навъ илми осмоний –
Ки, андин ёзди «Зижи Кўрагоний».
Қиёматға дегинча аҳли айём,
Ёзорлар онинг аҳкомидин аҳком. Давоми....

Нурбой Жабборов

​​“KI, OLAM KO‘RMADI SULTON ANINGDEK...”

Hazrat Navoiy ijodida Mirzo Ulug‘bek vasfi

Turkiy mumtoz she’riyat taraqqiyotini mislsiz yuksaklikka olib chiqqan, milliy badiiy-estetik tafakkurni jahoniy miqyosga ko‘targan buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy asarlarida temuriylar davri adabiyoti haqida nodir ma’lumotlar berilgan. Jumladan, ulug‘ adib Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek (1394–1449) hukmronligi davrida Movarounnahrda matematika, astronomiya, tarix kabi fanlar qatorida adabiyot va adabiyotshunoslik ham taraqqiy etgani haqida qimmatli fikrlarni yozib qoldirgan. Alisher Navoiy va temuriylar davri adabiyoti mavzusida bir qator tadqiqotlar yaratilgan bo‘lsa ham, ushbu ilmiy muammo shu paytga qadar to‘laqonli yoritilgan emas. Buyuk mutafakkirning “Majolisu-n-nafois” tazkirasida va boshqa asarlarida, ayniqsa, Mirzo Ulug‘bek va uning davri adabiyotiga doir qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Bu ma’lumotlarni tizimga solib, ilmiy tadqiq qilish navoiyshunoslik oldida turgan dolzarb vazifalardandir.
Hazrat Alisher Navoiy asarlaridagi ushbu mavzuga doir fikrlar va talqinlarni quyidagi tasnif asosida o‘rganish mumkin: 1) ulug‘ shoir asarlarida Mirzo Ulug‘bek vasfi; 2) uning zamonida yuzaga kelgan adabiy muhit va ushbu muhit namoyandalari ijodiga munosabat; 3) bu hukmdor davrida adabiy-estetik tafakkur rivoji.
Ushbu mavzuning tadqiqi Alisher Navoiy ilmiy-ijodiy qarashlarini o‘rganish barobarida Mirzo Ulug‘bek davri adabiyoti hamda uning zamonida adabiy-estetik tafakkur rivojiga doir yangi ilmiy xulosalarga kelish imkonini berishi bilan ahamiyatlidir.
Mirzo Ulug‘bek vasfi. Hazrat Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” xotimasida Sulton Husayn Boyqaroning o‘g‘li Shoh G‘arib Mirzoga nasihat so‘zlarini bitar ekan, uning ulug‘ temuriy hukmdor Mirzo Ulug‘bekdan o‘rnak olmog‘ini istab, mana bunday yozadi:

Temurxon naslidin sulton Ulug‘bek –
Ki, olam ko‘rmadi sulton aningdek.
Aning abnoyi jinsi bo‘ldi barbod –
Ki, davr ahli biridin aylamas yod.
Valek ul ilm sori topti chun dast,
Ko‘zi ollinda bo‘ldi osmon past.
Rasadkim bog‘lamish – zebi jahondur,
Jahon ichra yana bir osmondur.
Bilib bu nav’ ilmi osmoniy –
Ki, andin yozdi «Ziji Ko‘ragoniy».
Qiyomatg‘a degincha ahli ayyom,
Yozorlar oning ahkomidin ahkom. Davomi...

Nurboy Jabborov

​​“ЎДАҒА”НИНГ ЎДАҒАЙЛАГАНИ

“Ўдаға” деган сўзга халқ оғзаки ижоди намуналарида дуч келамиз. Адабиётшунос Тўра Нафасовнинг таъкидлашича, “ўдаға” сўзи қадимда “бошлиқ”, “сардор”, “бек” маъноларини англатган ва ҳозир ҳам мамлакатимизнинг жанубий ҳудудларида бу сўз шу маънода ишлатилади. Момолар “бек болам” деган маънода:

Алла, жоним, ўдаға,
Ўзим бўлай садаға, —

деб алла айтганлар.
Эҳтимол, “ўдағайламоқ” феъли ҳам шу “ўдаға” сўзидан келиб чиққандир. Чунки ўдағайлаш ҳолатида бошлиққа хос жиҳат бор.
Қўшимча қилиб шуни айтиш мумкинки, “ўдағайлаш” сўзининг илдизи “дўқлаш”, “дўғлаш” сўзига ҳам яқиндай туюлади. “Ўдаға” сўзининг “ўтоға” шакли ҳам бор.
“Навоий асарлари луғати”да “ўтоға” сўзи бошга тақиладиган жиға маъносида изоҳланган. Жиға ҳамманинг ҳам бош кийимига тақилавермаган. Бу нарса укпар ва қимматбаҳо тошлар билан безатилган зийнат буюми саналган. “Тилла жиға ярашади бошига” деган мисрадан ҳам жиғани беклар, куёвлар таққанини билса бўлади. Шунинг учун Навоийдаги “жиға” маъносидаги “ўтоға” сўзининг бошлиқ, бек маъносидаги “ўдаға” сўзига яқинлигини илғаш мумкин. “Садди Искандарий” достонида келган қуйидаги мисралар ҳам ўтоғани бошига сардорлар, беклар таққанини далиллайди:

Дубулғо бўлуб тўппи янглиғ бори,
Ўтоға бош узра сориғ қуш пари.

✍️ Эшқобил ШУКУР, "Бобосўз изидан" китобидан.

Манба

​​“O‘DAG‘A”NING O‘DAG‘AYLAGANI

“O‘dag‘a” degan so‘zga xalq og‘zaki ijodi namunalarida duch kelamiz. Tilshunos To‘ra Nafasovning ta’kidlashicha, “o‘dag‘a” so‘zi qadimda “boshliq”, “sardor”, “bek” ma’nolarini anglatgan va hozir ham mamlakatimizning janubiy hududlarida bu so‘z shu ma’noda ishlatiladi. Momolar “bek bolam” degan ma’noda:

Alla, jonim, o‘dag‘a,
O‘zim bo‘lay sadag‘a, —

deb alla aytganlar.
Ehtimol, “o‘dag‘aylamoq” fe’li ham shu “o‘dag‘a” so‘zidan kelib chiqqandir. Chunki o‘dag‘aylash holatida boshliqqa xos jihat bor.
Qo‘shimcha qilib shuni aytish mumkinki, “o‘dag‘aylash” so‘zining ildizi “do‘qlash”, “do‘g‘lash” so‘ziga ham yaqinday tuyuladi. “O‘dag‘a” so‘zining “o‘tog‘a” shakli ham bor.
“Navoiy asarlari lug‘ati”da “o‘tog‘a” so‘zi boshga taqiladigan jig‘a ma’nosida izohlangan. Jig‘a hammaning ham bosh kiyimiga taqilavermagan. Bu narsa ukpar va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan ziynat buyumi sanalgan. “Tilla jig‘a yarashadi boshiga” degan misradan ham jig‘ani beklar, kuyovlar taqqanini bilsa bo‘ladi. Shuning uchun Navoiydagi “jig‘a” ma’nosidagi “o‘tog‘a” so‘zining boshliq, bek ma’nosidagi “o‘dag‘a” so‘ziga yaqinligini ilg‘ash mumkin. “Saddi Iskandariy” dostonida kelgan quyidagi misralar ham o‘tog‘ani boshiga sardorlar, beklar taqqanini dalillaydi:

Dubulg‘o bo‘lub to‘ppi yanglig‘ bori,
O‘tog‘a bosh uzra sorig‘ qush pari.

✍️ Eshqobil ShUKUR, "Boboso‘z izidan" kitobidan.

Manba

​​“ШЕЪРДА РАСУЛУЛЛОҲ АЙТГАН ҲИКМАТ БОР...”

Одамзод умрининг қиммати у яшаган ва яшаётган йиллар сони билан эмас, Ҳақни англаш даражаси, Ватан ва миллат олдидаги хизматларига кўра баҳоланади. Сирожиддин Саййид ижодининг дастлабки кезлариданоқ ана шу ҳақиқатни теран англаган, шеърларини ҳикмат нури билан суғорган, ҳикмат тоғи сари тобора юксалиб келаётган ижодкор. Туркий шеъриятда ҳазрат Алишер Навоий бошлаб берган арбаъинчилик анъанасининг янгиланиши руҳидаги шеърларида ҳам ана шу хусусият яққол намоён бўлади. Замонавий шеъриятимизда устоз Абдулла Орипов бошлаб, эстетик тафаккур юксаклигига кўтарган ҳадислар мазмунининг бадиий талқинини Сирожиддин Саййид муносиб давом эттирди. Шоирнинг “Қирқ ҳадис” туркуми бунинг ёрқин исботидир. Туркум Ҳақ таолога муножот билан очилади:

Сенинг даргоҳингда кўзларимда нам,
Энди аён менга ул борар жойим.
Кечиргин отамнинг гуноҳларини,
Онамга умр бер ўзинг, Худойим.

Қайси мавзуга бағишланган бўлмасин, шоир шеърларида ҳаёт фалсафаси гўзал бадиий шаклда ифодаланади. Ўзликни, умрнинг моҳиятини англаш ва англатиш шоир ижодининг асосини ташкил этади. Шеъриятимиз назариётчиси Шайх Аҳмад Тарозий муножотни: “Тенгри ҳузуринда тазарру қилмоқ”, дея таърифлаган эди. Тазарру руҳидаги муножотни битар экан, Сирожиддин Саййид солиҳ фарзанд сифатида аввало ота-онасини ёдга олади: Кечиргин отамнинг гуноҳларини, Онамга умр бер ўзинг, Худойим.
Сингил – тиловчи. Халқимизнинг бу ҳикмати ҳаёт ҳақиқатининг айни ўзини ифода этади. Мунис сингилларимиз ҳар доим акасининг саломатлигини, Худонинг паноҳида бўлишини тилайди. Оғасининг камолини истаб, қўли ҳар доим дуода. Сирожиддин Саййид шеърларида сингилнинг кўп ёд этилиши, бу муштипарнинг кузги райҳонларга қиёсланиши сабаби шунда:

Мен улуғ ҳикматни англадим чоғи,
Йиғлаб қонлар этиб кўнгилларимни.
Ўзинг омон сақла, асрагил ўзинг
Кузги райҳонлардек сингилларимни. Давоми...

Нурбой Жабборов

​​“SHE’RDA RASULULLOH AYTGAN HIKMAT BOR...”

Odamzod umrining qimmati u yashagan va yashayotgan yillar soni bilan emas, Haqni anglash darajasi, Vatan va millat oldidagi xizmatlariga ko‘ra baholanadi. Sirojiddin Sayyid ijodining dastlabki kezlaridanoq ana shu haqiqatni teran anglagan, she’rlarini hikmat nuri bilan sug‘organ, hikmat tog‘i sari tobora yuksalib kelayotgan ijodkor. Turkiy she’riyatda hazrat Alisher Navoiy boshlab bergan arba’inchilik an’anasining yangilanishi ruhidagi she’rlarida ham ana shu xususiyat yaqqol namoyon bo‘ladi. Zamonaviy she’riyatimizda ustoz Abdulla Oripov boshlab, estetik tafakkur yuksakligiga ko‘targan hadislar mazmunining badiiy talqinini Sirojiddin Sayyid munosib davom ettirdi. Shoirning “Qirq hadis” turkumi buning yorqin isbotidir. Turkum Haq taologa munojot bilan ochiladi:

Sening dargohingda ko‘zlarimda nam,
Endi ayon menga ul borar joyim.
Kechirgin otamning gunohlarini,
Onamga umr ber o‘zing, Xudoyim.

Qaysi mavzuga bag‘ishlangan bo‘lmasin, shoir she’rlarida hayot falsafasi go‘zal badiiy shaklda ifodalanadi. O‘zlikni, umrning mohiyatini anglash va anglatish shoir ijodining asosini tashkil etadi. She’riyatimiz nazariyotchisi Shayx Ahmad Taroziy munojotni: “Tengri huzurinda tazarru qilmoq”, deya ta’riflagan edi. Tazarru ruhidagi munojotni bitar ekan, Sirojiddin Sayyid solih farzand sifatida avvalo ota-onasini yodga oladi: Kechirgin otamning gunohlarini, Onamga umr ber o‘zing, Xudoyim.
Singil – tilovchi. Xalqimizning bu hikmati hayot haqiqatining ayni o‘zini ifoda etadi. Munis singillarimiz har doim akasining salomatligini, Xudoning panohida bo‘lishini tilaydi. Og‘asining kamolini istab, qo‘li har doim duoda. Sirojiddin Sayyid she’rlarida singilning ko‘p yod etilishi, bu mushtiparning kuzgi rayhonlarga qiyoslanishi sababi shunda:

Men ulug‘ hikmatni angladim chog‘i,
Yig‘lab qonlar etib ko‘ngillarimni.
O‘zing omon saqla, asragil o‘zing
Kuzgi rayhonlardek singillarimni. Davomi...

Nurboy Jabborov

​​“ИККИ ҚИЛИЧ АРО...”
 
Ҳазрат Навоийга яқинлашмоқ осонми? Ижодда буюк мутафаккирга муносиб издош бўлиш-чи? Табиийки, бу даражага эришмоқ мушкулдан ҳам мушкулроқдир. Улуғ шоир ғазалларига ҳар жиҳатдан уйғун тахмис боғлашни қўлига қалам олганларнинг барчаси ҳам уддалай олмаслиги аён. Негаки, мухаммас жанрининг қатъий талаблари бор: салафлар ғазалига боғланган уч мисра ғазал байтларига мазмун жиҳатдан ҳам, вазн ва бадиий санъатларга кўра ҳам шу қадар уйғунлашмоғи зарурки, ҳар беш мисра гўё бир шоир қаламидан чиққандек тасаввур ҳосил бўлиши керак. Ўзбекистон Халқ шоири Сирожиддин Саййид мухаммаслари ана шу талабларга тўлақонли жавоб бериши билан алоҳида аҳамиятга эга. Ҳазрат Алишер Навоийнинг машҳур ғазалига боғланган мухаммаснинг мана бу сўнгги банди бу фикрнинг ёрқин исботидир:
 
Кема эрур бу умр, чолғуси ҳар лаҳза бонг,
Битгуси ногоҳ сафар шом эрур, хоҳи тонг,
Яхши эрур яхшилик бирла тўлиб фикру онг,
Яхшилар ичра ватан тутса Навоий не тонг,
Кимки ёмонлар била бўлди ёмон бўлдило.
 
Шоир ҳазрат Алишер Навоийнинг:
 
Бизинг шайдо кўнгул бечора бўлмиш,
Маломат даштида овора бўлмиш –
 
матлаъли ғазалига ҳам маҳорат билан тахмис боғлаган. Мисол учун мухаммаснинг якуний бандини келтирамиз:  
 
Умрлар тиклаган қасрингни бузким,
Бу уч кунлик сайр шарҳини тузким,
Кўнгилдин ҳам бутунлай кўнгул узким,
Навоий, чорадин кўп дема сўзким,
Ғамингға чорасизлик чора бўлмиш.
 
Мумтоз шоирлар, айниқса, ҳазрат Алишер Навоий ғазалларига тахмис боғлаш ижодкордан катта масъулият ва юксак маҳоратни талаб этади. “Навоий, чорадин кўп дема сўзким, Ғамингға чорасизлик чора бўлмиш” – буюк мутафаккир байтида лирик қаҳрамон бошига тушган фожиа миқёси нечоғлик чўнг экани шу тарзда ифодаланган. Бу ўринда “чорасизлик” ва “чора” сўзларига юкланган маъно тақдирнинг беаёв зарбасига учраган инсон аҳволи руҳиясини бутун кўлами – мураккаблигию зиддиятлари билан ифодалаган. “Умрлар тиклаган қасрингни бузким, Бу уч кунлик сайр шарҳини тузким” сатрлари Сирожиддин Саййиднинг ана шу фожиа тасвирини навоиёна ҳаёт фалсафаси асосига қургани далилидир. “Кўнгилдин ҳам бутунлай кўнгул узким” – бу сатр чин маънода бадиий кашфиёт даражасига юксалган. Унда ифодаланган маънонинг поэтик талқини ҳазрат Навоий байтига узукка қўйилган кўз янглиғ мутаносиб. Буюк шоир байтида сувратланган фожиа тасвирининг янада теранлашувига хизмат қилган. Бундай сатрлар ўйлаб топилмайди – Тангри таолодан ато этилади.  
Алишер Навоийдек буюк ижодкор ғазалларига муносиб даражада тахмис боғлаш борасидаСирожиддин Саййид замонавий шоирларимиз орасида алоҳида ажралиб туради. Биргина мисол: ҳазрат Алишер Навоийнинг “Кўзунг не бало қаро бўлубдур” мисраси билан бошланувчи  машҳур тазмин-ғазалига боғлаган мухаммаси барча хусусиятларига кўра мумтоз шеърият мақомида экани билан қимматлидир. Мана, мухаммаснинг илк банди:
 
Ким қошинга мубтало бўлубтур –
Ул ики қилич аро бўлубтур,
Дил ичра ики яро бўлубтур,
Кўзунг не бало қаро бўлубтур -
Ким, жонға қаро бало бўлубтур.
 
Ёр қошига мубтало бўлган ошиқнинг бамисоли икки қилич аро қолиши – ҳайратланарли ва навоийона образ! Бундай образли тасвирни ўйлаб топиш маҳол... Бу даражадаги оҳорли ва мукаммал образ Тангри таоло ато этган  илҳом ва ҳол натижасидагина  яратилиши мумкин. Мухаммаснинг финали ҳам ҳазрат Навоийнинг поэтик хулосасига ҳар жиҳатдан монанд экани билан қимматлидир: Давоми…

​​“IKKI QILICH ARO...”
 
Hazrat Navoiyga yaqinlashmoq osonmi? Ijodda buyuk mutafakkirga munosib izdosh bo‘lish-chi? Tabiiyki, bu darajaga erishmoq mushkuldan ham mushkulroqdir. Ulug‘ shoir g‘azallariga har jihatdan uyg‘un taxmis bog‘lashni qo‘liga qalam olganlarning barchasi ham uddalay olmasligi ayon. Negaki, muxammas janrining qat’iy talablari bor: salaflarg‘azaliga bog‘langan uch misra g‘azal baytlarigamazmun jihatdan ham, vazn va badiiy san’atlarga ko‘raham shu qadar uyg‘unlashmog‘i zarurki, har beshmisra go‘yo bir shoir qalamidan chiqqandek tasavvurhosil bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Xalq shoiri SirojiddinSayyid muxammaslari ana shu talablarga to‘laqonlijavob berishi bilan alohida ahamiyatga ega. HazratAlisher Navoiyning mashhur g‘azaliga bog‘langanmuxammasning mana bu so‘nggi bandi bu fikrningyorqin isbotidir:
 
Kema erur bu umr, cholg‘usi har lahza bong,
Bitgusi nogoh safar shom erur, xohi tong,
Yaxshi erur yaxshilik birla to‘lib fikru ong,
Yaxshilar ichra vatan tutsa Navoiy ne tong,
Kimki yomonlar bila bo‘ldi yomon bo‘ldilo.
 
Shoir hazrat Alisher Navoiyning
 
Bizing shaydo ko‘ngul bechora bo‘lmish,
Malomat dashtida ovora bo‘lmish –
 
matla’li g‘azaliga ham mahorat bilan taxmis bog‘lagan. Misol uchun muxammasning yakuniy bandini keltiramiz:  
 
Umrlar tiklagan qasringni buzkim,
Bu uch kunlik sayr sharhini tuzkim,
Ko‘ngildin ham butunlay ko‘ngul uzkim,
Navoiy, choradin ko‘p dema so‘zkim,
G‘amingg‘a chorasizlik chora bo‘lmish.
 
Mumtoz shoirlar, ayniqsa, hazrat Alisher Navoiyg‘azallariga taxmis bog‘lash ijodkordan kattamas’uliyat va yuksak mahoratni talab etadi. “Navoiy, choradin ko‘p dema so‘zkim, G‘amingg‘a chorasizlikchora bo‘lmish” – buyuk mutafakkir baytida lirikqahramon boshiga tushgan fojia miqyosi nechog‘likcho‘ng ekani shu tarzda ifodalangan. Bu o‘rinda“chorasizlik” va “chora” so‘zlariga yuklangan ma’notaqdirning beayov zarbasiga uchragan inson ahvoliruhiyasini butun ko‘lami – murakkabligiyu ziddiyatlaribilan ifodalagan. “Umrlar tiklagan qasringni buzkim, Bu uch kunlik sayr sharhini tuzkim” satrlari SirojiddinSayyidning ana shu fojia tasvirini navoiyona hayotfalsafasi asosiga qurgani dalilidir. “Ko‘ngildin hambutunlay ko‘ngul uzkim” – bu satr chin ma’noda badiiykashfiyot darajasiga yuksalgan. Unda ifodalanganma’noning poetik talqini hazrat Navoiy baytiga uzukkaqo‘yilgan ko‘z yanglig‘ mutanosib. Buyuk shoirbaytida suvratlangan fojia tasvirining yanadateranlashuviga xizmat qilgan. Bunday satrlar o‘ylabtopilmaydi – Tangri taolodan ato etiladi.  
Alisher Navoiydek buyuk ijodkor g‘azallarigamunosib darajada taxmis bog‘lash borasida SirojiddinSayyid zamonaviy shoirlarimiz orasida alohida ajralibturadi. Birgina misol: hazrat Alisher Navoiyning“Ko‘zung ne balo qaro bo‘lubdur” misrasi bilanboshlanuvchi  mashhur tazmin-g‘azaliga bog‘laganmuxammasi barcha xususiyatlariga ko‘ra mumtozshe’riyat maqomida ekani bilan qimmatlidir. Mana, muxammasning ilk bandi:
 
Kim qoshinga mubtalo bo‘lubtur –
Ul iki qilich aro bo‘lubtur,
Dil ichra iki yaro bo‘lubtur,
Ko‘zung ne balo qaro bo‘lubtur -
Kim, jong‘a qaro balo bo‘lubtur.
 
Yor qoshiga mubtalo bo‘lgan oshiqning bamisoliikki qilich aro qolishi – hayratlanarli va navoiyonaobraz! Bunday obrazli tasvirni o‘ylab topish mahol... Bu darajadagi ohorli va mukammal obraz Tangri taoloato etgan  ilhom va hol natijasidagina  yaratilishimumkin. Muxammasning finali ham hazratNavoiyning poetik xulosasiga har jihatdan monandekani bilan qimmatlidir: Davomi…