BEHBUDIYNING SIYOSIY MASLAGIJadidlar Vatan va Millat taraqqiyotini ta’minlash uchun yangi avlodni yetishtirish zaruratini teran his etgan. Bu avlod zamonaviy bilimlarni puxta egallashi barobarida dunyoda kechayotgan hodisalar mohiyatidan ogoh bo‘lmog‘i lozim edi. Mahmudxo‘ja Behbudiyning geografiyaga oid darsliklari ana shu maqsadda yozildi. “Kitobi muntaxabi jug‘rofiyai umumiy va namunai jug‘rofiya” darsligida Behbudiy o‘sha davrda jahondagi davlat boshqaruvi usullari haqida mufassal ma’lumot beradi. Millat yoshlarining siyosiy ongini yuksaltirish, avlod dunyoqarashini o‘stirish zarurati shuni taqozo etar edi.
Behbudiy uch xil boshqaruv uslubi xususida yozadi:
1. Idorai mustaqalla (idorai mutlaqa).
2. Idorai mashruta.
3. Idorai jumhuriyat.
Mutafakkir fikricha,“idorai mustaqalla”ning xususiyatlari quyidagilardan iborat:
– bunda hukmdorning istagi – qonun, ya’ni u sohibi ixtiyor. Boshqacha aytganda, vakolatlari mutlaqo cheklanmagan;
– qo‘l ostidagi barcha majlis, maslahatxonalar xukmdorga bo‘ysunadi, uning aytgani aytgan – degani degan;
– hukumat, valiahdlik qoidalari asosida, “o‘shal hukumatni qo‘ygan tartib va tadbirig‘a muvofiq” avloddan avlodga o‘tadi;
– idorai mustaqalla, boshqacha aytganda, davlat boshqaruvining monarxiya usuliga to‘g‘ri keladi.
Behbudiy tahlil etgan davlat boshqaruvining ikkinchi usuli — idorai mashruta. U quyidagi belgtlari bilan ajralib turadi:
– bu hukumatga tobe odamlar aksari dunyodan xabardor ilm ahllari. “El va urug‘lari ilm, hunar va dunyo ishlarig‘a taraqqiy qilgan”;
– fuqarolar o‘z oralaridan insofli, ilm va dunyodan xabardor kishilarni o‘zlariga rahbar va boshqaruvchi vakil etib saylaydilar;
– “saylangan vakillarni podshoh muqarrariy mahkamalarg‘a, mamlakatdorlik ishlarig‘a jamlaydi... Alarni(ng) majlis va mahkamalarini “millat majlisi”, “maslahatxona”, “parlament”, “go‘sudarski dum”, “majlisi sinodiy”, “el majlisi” degan ismlar ila yod qiladur” (243);
– “Millat majlisi” a’zolari hukumatni mashvarat bilan boshqaradi. Hukmdor bu majlis amriga bo‘ysunadi. Mamlakat taqdiri bilan bog‘liq masalalarni shu majlisda muhokama etmay, o‘z xohishicha hal etolmaydi.
Boshqaruvning bu usuli konstitutsiya va parlamentga tayanuvchi davlat xususiyatlariga muvofiq keladi.
Behbudiy ta’riflagan uchinchi usul — idorai jumhuriyat. Uning o‘ziga xosligi mana bu jihatlarda ko‘rinadi:
– aksar fuqarosi ahli ilm. Keng dunyoqarashli aholi saylagan vakillar o‘z mamlakat va hukumatini boshqarmog‘i uchun oralaridan bir nafar donishmand odamni boshliq etib saylaydi. U “raisi jumhuriyat”, “sadrinishini millat” yoki “prezident” deb ataladi;
– bunday hukmdor har bir hukm va amrini “Millat majlisi” tuzib bergan dasturulamal, ya’ni qonun va nizomnomalarga muvofiq amalga oshiradi;
– bu usul asosida boshqariladigan hukumatda “Millat majlisi” katta vakolatga ega. Hatto vazir va unga tenglashtirilgan mansabdorlarni taftish qilish, tergovga tortish, lavozimidan ozod qilish huquqlariga ega.
Boshqaruvning “idorai jumhuriyat” usuli, zamonaviy ibora bilan aytganda, chinakam huquqiy-demokratik davlat xususiyatlarini o‘zida mujassam etgani bilan ajralib turadi.
“Hozirgi Ovrupo hukumatlarini(ng) raftori, odati shu uch usulni(ng) birig‘a doxil, tobe va muvofiqdir, – deb yozadi Behbudiy. – Mustaqil hukmdorlarni(ng) qo‘l ostig‘a ham majlislar va mashvarat mahkamalari bordur. Ilmsiz hukumatlardek necha milyo‘n xalqni(ng) maishati, raftori, ixtiyori bir nafar odam – podshohni(ng) ixtiyor yo royi va hukmig‘a tobe emasdur. Bir nafarni(ng) aqli, fikri ila o‘n nafar arosig‘a na qadar farq bordur? Ushbu sabablardandurki, ozgina Ovrupo xalqi butun kurai arzg‘a hokim va mutasarrifdurlar”.
Behbudiyning bu fikrlari barcha zamonlar uchun birday ahamiyatli. Zero, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan bugungi islohotlardan ko‘zlangan bosh maqsad ham, millatparvar alloma orzu qilganidek, mamlakat boshqaruvida har bir fuqaro ishtirok eta oladigan mutaraqqiy jamiyatni barpo etishdir.
Nurboy Jabborov
