“KI, OLAM KO‘RMADI SULTON ANINGDEK...”
Hazrat Navoiy ijodida Mirzo Ulug‘bek vasfi
Turkiy mumtoz she’riyat taraqqiyotini mislsiz yuksaklikka olib chiqqan, milliy badiiy-estetik tafakkurni jahoniy miqyosga ko‘targan buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy asarlarida temuriylar davri adabiyoti haqida nodir ma’lumotlar berilgan. Jumladan, ulug‘ adib Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek (1394–1449) hukmronligi davrida Movarounnahrda matematika, astronomiya, tarix kabi fanlar qatorida adabiyot va adabiyotshunoslik ham taraqqiy etgani haqida qimmatli fikrlarni yozib qoldirgan. Alisher Navoiy va temuriylar davri adabiyoti mavzusida bir qator tadqiqotlar yaratilgan bo‘lsa ham, ushbu ilmiy muammo shu paytga qadar to‘laqonli yoritilgan emas. Buyuk mutafakkirning “Majolisu-n-nafois” tazkirasida va boshqa asarlarida, ayniqsa, Mirzo Ulug‘bek va uning davri adabiyotiga doir qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Bu ma’lumotlarni tizimga solib, ilmiy tadqiq qilish navoiyshunoslik oldida turgan dolzarb vazifalardandir.
Hazrat Alisher Navoiy asarlaridagi ushbu mavzuga doir fikrlar va talqinlarni quyidagi tasnif asosida o‘rganish mumkin: 1) ulug‘ shoir asarlarida Mirzo Ulug‘bek vasfi; 2) uning zamonida yuzaga kelgan adabiy muhit va ushbu muhit namoyandalari ijodiga munosabat; 3) bu hukmdor davrida adabiy-estetik tafakkur rivoji.
Ushbu mavzuning tadqiqi Alisher Navoiy ilmiy-ijodiy qarashlarini o‘rganish barobarida Mirzo Ulug‘bek davri adabiyoti hamda uning zamonida adabiy-estetik tafakkur rivojiga doir yangi ilmiy xulosalarga kelish imkonini berishi bilan ahamiyatlidir.
Mirzo Ulug‘bek vasfi. Hazrat Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” xotimasida Sulton Husayn Boyqaroning o‘g‘li Shoh G‘arib Mirzoga nasihat so‘zlarini bitar ekan, uning ulug‘ temuriy hukmdor Mirzo Ulug‘bekdan o‘rnak olmog‘ini istab, mana bunday yozadi:
Temurxon naslidin sulton Ulug‘bek –
Ki, olam ko‘rmadi sulton aningdek.
Aning abnoyi jinsi bo‘ldi barbod –
Ki, davr ahli biridin aylamas yod.
Valek ul ilm sori topti chun dast,
Ko‘zi ollinda bo‘ldi osmon past.
Rasadkim bog‘lamish – zebi jahondur,
Jahon ichra yana bir osmondur.
Bilib bu nav’ ilmi osmoniy –
Ki, andin yozdi «Ziji Ko‘ragoniy».
Qiyomatg‘a degincha ahli ayyom,
Yozorlar oning ahkomidin ahkom. Davomi...
Nurboy Jabborov
Hazrat Navoiy ijodida Mirzo Ulug‘bek vasfi
Turkiy mumtoz she’riyat taraqqiyotini mislsiz yuksaklikka olib chiqqan, milliy badiiy-estetik tafakkurni jahoniy miqyosga ko‘targan buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy asarlarida temuriylar davri adabiyoti haqida nodir ma’lumotlar berilgan. Jumladan, ulug‘ adib Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek (1394–1449) hukmronligi davrida Movarounnahrda matematika, astronomiya, tarix kabi fanlar qatorida adabiyot va adabiyotshunoslik ham taraqqiy etgani haqida qimmatli fikrlarni yozib qoldirgan. Alisher Navoiy va temuriylar davri adabiyoti mavzusida bir qator tadqiqotlar yaratilgan bo‘lsa ham, ushbu ilmiy muammo shu paytga qadar to‘laqonli yoritilgan emas. Buyuk mutafakkirning “Majolisu-n-nafois” tazkirasida va boshqa asarlarida, ayniqsa, Mirzo Ulug‘bek va uning davri adabiyotiga doir qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Bu ma’lumotlarni tizimga solib, ilmiy tadqiq qilish navoiyshunoslik oldida turgan dolzarb vazifalardandir.
Hazrat Alisher Navoiy asarlaridagi ushbu mavzuga doir fikrlar va talqinlarni quyidagi tasnif asosida o‘rganish mumkin: 1) ulug‘ shoir asarlarida Mirzo Ulug‘bek vasfi; 2) uning zamonida yuzaga kelgan adabiy muhit va ushbu muhit namoyandalari ijodiga munosabat; 3) bu hukmdor davrida adabiy-estetik tafakkur rivoji.
Ushbu mavzuning tadqiqi Alisher Navoiy ilmiy-ijodiy qarashlarini o‘rganish barobarida Mirzo Ulug‘bek davri adabiyoti hamda uning zamonida adabiy-estetik tafakkur rivojiga doir yangi ilmiy xulosalarga kelish imkonini berishi bilan ahamiyatlidir.
Mirzo Ulug‘bek vasfi. Hazrat Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” xotimasida Sulton Husayn Boyqaroning o‘g‘li Shoh G‘arib Mirzoga nasihat so‘zlarini bitar ekan, uning ulug‘ temuriy hukmdor Mirzo Ulug‘bekdan o‘rnak olmog‘ini istab, mana bunday yozadi:
Temurxon naslidin sulton Ulug‘bek –
Ki, olam ko‘rmadi sulton aningdek.
Aning abnoyi jinsi bo‘ldi barbod –
Ki, davr ahli biridin aylamas yod.
Valek ul ilm sori topti chun dast,
Ko‘zi ollinda bo‘ldi osmon past.
Rasadkim bog‘lamish – zebi jahondur,
Jahon ichra yana bir osmondur.
Bilib bu nav’ ilmi osmoniy –
Ki, andin yozdi «Ziji Ko‘ragoniy».
Qiyomatg‘a degincha ahli ayyom,
Yozorlar oning ahkomidin ahkom. Davomi...
Nurboy Jabborov