50-mavzu
XONLIKLAR DAVRIDA JAMOAT TARTIBI VA XAVFSIZLIKNI TA’MINLASH
Ma’lumki, XVI asr boshiga kelib, amalda bir qancha mustaqil hokimliklarga bo‘linib ketgan Temuriylar saltanati Muhammad Shayboniyxon tasarrufiga o‘tadi. Ubaydullaxon (1533–1540) davrida xonlik poytaxti Samarqanddan Buxoroga ko‘chirilgan. Shu davrdan boshlab ushbu davlat endilikda Buxoro xonligi deb ataladigan bo‘ldi. Buxoro xonligida keyingi yuz yillikda 2 ta sulola – shayboniylar (1501–1601) va ashtarxoniylar (1601–1756) hukmronlik qilgan.
XVI–XVIII asrlarga kelib Temuriylar davrida yagona taxt atrofida birlashgan mintaqada bir-biridan mustaqil uchta davlat – Buxoro (1756-yildan amirlik), Xiva (1511) va Qo‘qon (1709) xonliklari tashkil topgan.
O‘rta asr an’analariga ko‘ra, xonliklar davridagi davlat boshqaruvi tizimidagi mansab va unvonlarni nisbiy ravishda uch turga bo‘lish mumkin: ma’muriy-harbiy, harbiy va diniy mansablar.
Ma’muriy-harbiy mansab egalari urush paytida harbiy soha bilan band bo‘lsa, tinchlik davrida o‘z vazifalaridan tashqari, hukmdor xavfsizligi, shahar va qishloqlardagi tartib-osoyishtalik, o‘g‘irliklar va boshqa jinoyatlarga qarshi kurashishga ham mas’ul bo‘lgan.
Quyida mamlakat miqyosidagi xavfsizlik masalalariga mas’ul bo‘lgan ayrim lavozimlarga to‘xtalib o‘tamiz.
Muhtasib (rais deb ham atalgan) – islom marosimlari, urf-odatlar va shariat qonunlarining bajarilishi, odamlarning jamoat joylarida yurish-turishi ustidan nazorat qiluvchi amaldor. Ular bozorlardagi narx-navo va o‘lchov asboblarining to‘g‘riligi ustidan nazorat qilish, diniy vazifalarini bajarmagan kishilarni jazolashga hukm chiqarish va o‘sha yerning o‘zida hukmni ijro ettirish kabi vakolatlarga ega bo‘lgan. Muhtasibni odatda xon tayinlagan va u qozi bilan barobar ish ko‘rgan, ammo u ma’muriy jihatdan qozidan pastroq lavozim hisoblangan va undan ancha kam maosh olgan.
Xon saroyidagi xavfsizlikni ta’minlash, ichki tartib-qoidalardan xabardorlik eshikog‘aboshi lavozimidagi shaxs zimmasiga yuklatilgan. Ular urush paytlarida oliy hukmdorning eng muhim harbiy topshiriqlarini ham bajargan.
Qorovulbegi – qorovullar, posbon va soqchilar boshlig‘i. Qorovulbegi davlat tinchligi va xavfsizligiga javobgar shaxs hisoblansa, harbiy harakatlar chog‘ida unga tegishli kishilar qo‘shin xavfsizligi, uni qo‘riqlash, soqchi-posbonlar qo‘yish singari ishlarga mas’ul bo‘lishgan.
Yasovul – kichik harbiy amaldor bo‘lib, ma’muriy-politsiya mahkamasining, shuningdek, xonning shaxsiy topshiriqlarini bajargan.
Dorug‘a (qutvol) – shahar, viloyat yoki qal’alarning noiblari hisoblanib, ularning vazifasi o‘ziga biriktirilgan hududni idora qilish, jumladan, aholini ro‘yxatga olish, soliq yig‘ish, tinchlik va osoyishtalikni saqlash, urushlar paytida oliy hukmdor qo‘shini tarkibida o‘zlari hokimlik qilgan hudud lashkariga qo‘mondonlik qilishdan iborat bo‘lgan.
Qozi askar – harbiylar sodir etgan jinoyatlarni taftish qilish va jazo tayinlash bilan shug‘ullanadigan amaldor. Ular shariat qoidalarini mukammal o‘zlashtirgan, shu bilan birga, harbiy sohani ham yaxshi biladigan muftiylar orasidan tayinlangan.
Aholining tinchligi va osoyishtaligi uchun mirshablar (arabcha «mir» – «amir», ya’ni harbiy amaldor, forscha «shab» – «tun» so‘zlaridan olingan bo‘lib, tungi soqchilar boshlig‘i) mas’ul hisoblangan. Mirshablar shaharlar va qishloqlarda kecha-yu kunduz soqchilik qilishgan, jamoat joylari, bozorlar va ko‘chalarda tartib va osoyishtalikni ta’minlagan. Qozilar tomonidan tayinlangan jazoni ijro etish ham ularning zimmasiga yuklangan. Odatda mirshablar shahar mirshabboshisiga bo‘ysungan. Masalan, Buxoro shahri mirshabboshisiga bir vaqtning o‘zida amirlikdagi boshqa barcha shahar va viloyatlar mirshablari ham bo‘ysungan.
XONLIKLAR DAVRIDA JAMOAT TARTIBI VA XAVFSIZLIKNI TA’MINLASH
Ma’lumki, XVI asr boshiga kelib, amalda bir qancha mustaqil hokimliklarga bo‘linib ketgan Temuriylar saltanati Muhammad Shayboniyxon tasarrufiga o‘tadi. Ubaydullaxon (1533–1540) davrida xonlik poytaxti Samarqanddan Buxoroga ko‘chirilgan. Shu davrdan boshlab ushbu davlat endilikda Buxoro xonligi deb ataladigan bo‘ldi. Buxoro xonligida keyingi yuz yillikda 2 ta sulola – shayboniylar (1501–1601) va ashtarxoniylar (1601–1756) hukmronlik qilgan.
XVI–XVIII asrlarga kelib Temuriylar davrida yagona taxt atrofida birlashgan mintaqada bir-biridan mustaqil uchta davlat – Buxoro (1756-yildan amirlik), Xiva (1511) va Qo‘qon (1709) xonliklari tashkil topgan.
O‘rta asr an’analariga ko‘ra, xonliklar davridagi davlat boshqaruvi tizimidagi mansab va unvonlarni nisbiy ravishda uch turga bo‘lish mumkin: ma’muriy-harbiy, harbiy va diniy mansablar.
Ma’muriy-harbiy mansab egalari urush paytida harbiy soha bilan band bo‘lsa, tinchlik davrida o‘z vazifalaridan tashqari, hukmdor xavfsizligi, shahar va qishloqlardagi tartib-osoyishtalik, o‘g‘irliklar va boshqa jinoyatlarga qarshi kurashishga ham mas’ul bo‘lgan.
Quyida mamlakat miqyosidagi xavfsizlik masalalariga mas’ul bo‘lgan ayrim lavozimlarga to‘xtalib o‘tamiz.
Muhtasib (rais deb ham atalgan) – islom marosimlari, urf-odatlar va shariat qonunlarining bajarilishi, odamlarning jamoat joylarida yurish-turishi ustidan nazorat qiluvchi amaldor. Ular bozorlardagi narx-navo va o‘lchov asboblarining to‘g‘riligi ustidan nazorat qilish, diniy vazifalarini bajarmagan kishilarni jazolashga hukm chiqarish va o‘sha yerning o‘zida hukmni ijro ettirish kabi vakolatlarga ega bo‘lgan. Muhtasibni odatda xon tayinlagan va u qozi bilan barobar ish ko‘rgan, ammo u ma’muriy jihatdan qozidan pastroq lavozim hisoblangan va undan ancha kam maosh olgan.
Xon saroyidagi xavfsizlikni ta’minlash, ichki tartib-qoidalardan xabardorlik eshikog‘aboshi lavozimidagi shaxs zimmasiga yuklatilgan. Ular urush paytlarida oliy hukmdorning eng muhim harbiy topshiriqlarini ham bajargan.
Qorovulbegi – qorovullar, posbon va soqchilar boshlig‘i. Qorovulbegi davlat tinchligi va xavfsizligiga javobgar shaxs hisoblansa, harbiy harakatlar chog‘ida unga tegishli kishilar qo‘shin xavfsizligi, uni qo‘riqlash, soqchi-posbonlar qo‘yish singari ishlarga mas’ul bo‘lishgan.
Yasovul – kichik harbiy amaldor bo‘lib, ma’muriy-politsiya mahkamasining, shuningdek, xonning shaxsiy topshiriqlarini bajargan.
Dorug‘a (qutvol) – shahar, viloyat yoki qal’alarning noiblari hisoblanib, ularning vazifasi o‘ziga biriktirilgan hududni idora qilish, jumladan, aholini ro‘yxatga olish, soliq yig‘ish, tinchlik va osoyishtalikni saqlash, urushlar paytida oliy hukmdor qo‘shini tarkibida o‘zlari hokimlik qilgan hudud lashkariga qo‘mondonlik qilishdan iborat bo‘lgan.
Qozi askar – harbiylar sodir etgan jinoyatlarni taftish qilish va jazo tayinlash bilan shug‘ullanadigan amaldor. Ular shariat qoidalarini mukammal o‘zlashtirgan, shu bilan birga, harbiy sohani ham yaxshi biladigan muftiylar orasidan tayinlangan.
Aholining tinchligi va osoyishtaligi uchun mirshablar (arabcha «mir» – «amir», ya’ni harbiy amaldor, forscha «shab» – «tun» so‘zlaridan olingan bo‘lib, tungi soqchilar boshlig‘i) mas’ul hisoblangan. Mirshablar shaharlar va qishloqlarda kecha-yu kunduz soqchilik qilishgan, jamoat joylari, bozorlar va ko‘chalarda tartib va osoyishtalikni ta’minlagan. Qozilar tomonidan tayinlangan jazoni ijro etish ham ularning zimmasiga yuklangan. Odatda mirshablar shahar mirshabboshisiga bo‘ysungan. Masalan, Buxoro shahri mirshabboshisiga bir vaqtning o‘zida amirlikdagi boshqa barcha shahar va viloyatlar mirshablari ham bo‘ysungan.