Erlik Kan — turkiy va moʻgʻul mifologiyasida yer osti dunyosining hukmdori, oʻliklar saltanatining oliy hukmdori.
U yovuzlik kuchlarini boshqaruvchi iloh sifatida tasvirlanadi va odatda yorug‘likka qarama-qarshi zulmat bilan bog‘liq. Erlikning obrazi turkiy xalqlarning qadimiy dunyoqarashida yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi muvozanatni ifodalaydi.
Ko‘pincha u qo‘rqinchli, qora kiyimli, ba'zan hayvon yoki yirtqich tishlari va shoxlari bilan tasvirlanadi.
Uning atrofida ajdaho, ilon yoki yirtqich qushlar kabi maxluqlar bo‘ladi. Erlik "Yer osti dunyosi (Tamug‘)" ni boshqaradi. Bu joy o‘limdan keyingi hayotning qorong‘u va azobli qismi sifatida tasvirlanadi. U yomon ruhlar va jazolangan jonlarni o‘z dunyosida ushlab turadi.
Erlik ko‘pincha yer yuzidagi tartibni buzmoqchi bo‘ladi, ammo uni Tengri yoki boshqa yaxshilik kuchlari to‘xtatadi.
Ba’zi afsonalarga ko‘ra, Erlik dastlab Tengri tomonidan yaratilgan, lekin o‘z manfaati yo‘lida ishlagani uchun quvg‘in qilingan. U insonlarni vasvasaga solish va ularni yomon yo‘lga boshlashga intiladi.
Erlikxon nomi yovuz kuch xudosi sifatida allaqachon qirgʻiz runik yozuvlarida „Erklig“ shaklida uchraydi, bu qudratli degan maʼnoni anglatadi. Xakaslar uni allegorik tarzda „Chir Xudayi“, yaʼni Yer xudosi, shamanlar esa „Odam Xon“, yaʼni Buyuk Ota deb atashgan. Erlik Kuday bilan birga yerning yaratilishida ishtirok etgan. U suv ostida choʻkib, Kuday yerni yaratgan asl loyni olib chiqdi. Ammo qolgan loyni ogʻziga yashirib, keyin Ulgen yaratgan tekis yuzaga qusdi. Natijada yerda togʻlar, tepaliklar va botqoqliklar paydo boʻldi. Ulgenning soʻzlariga koʻra, bu bilan u yerning ideal silliq yuzasini buzgan.
Erlik bir muddat oy va quyoshni Qudaydan iltijo qilib, qaytishni istamadi, keyin Quday oy va quyoshni ushlab, tez yerga koʻtarilib, ularni moviy osmonga mixladi.
Erlik Ulgen yaratgan odamni qoʻriqlayotgan itni vasvasaga solib, uning ichiga kirib, jonini pufladi. Shu bilan birga, u Kuday yaratgan odamni buzdi, shuning uchun odamning sochlari oʻsib ketgan va Kuday odamni tozalashi va hatto soqolini olishi kerak edi.
Buning uchun Ulgen Erlikni osmondan yerga agʻdardi. U oʻz botirini Mangʻdishirga yubordi, u Erlik bilan jang qilib, uni magʻlub etdi. Mangdishir bilan boʻlgan jangdan soʻng Erlik Ulgendan hech boʻlmaganda yer soʻray boshladi, lekin u rad etdi. Nihoyat, Erlik tayogʻini yopishtirish uchun yetarli yer berishni soʻradi, Ulgen (Kuday) bunga rozi boʻldi. Erlik tayogʻini yerga tiqdi va odamga dushman boʻlgan har xil sudralib yuruvchilar va yuqumli kasalliklar sudralib chiqdi.
Erlik turkiy mifologiyada nafaqat yovuzlik timsoli, balki yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi zarur muvozanatni ta'minlovchi kuch sifatida ham qaraladi. Erlik nomi Umnegovda topilgan Erlikosaurus dinozavrning nomi uchun ham ishlatilgan.
U haqidagi hikoyalar ko‘pincha axloqiy saboq beradi.
@katta_ariq
U yovuzlik kuchlarini boshqaruvchi iloh sifatida tasvirlanadi va odatda yorug‘likka qarama-qarshi zulmat bilan bog‘liq. Erlikning obrazi turkiy xalqlarning qadimiy dunyoqarashida yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi muvozanatni ifodalaydi.
Ko‘pincha u qo‘rqinchli, qora kiyimli, ba'zan hayvon yoki yirtqich tishlari va shoxlari bilan tasvirlanadi.
Uning atrofida ajdaho, ilon yoki yirtqich qushlar kabi maxluqlar bo‘ladi. Erlik "Yer osti dunyosi (Tamug‘)" ni boshqaradi. Bu joy o‘limdan keyingi hayotning qorong‘u va azobli qismi sifatida tasvirlanadi. U yomon ruhlar va jazolangan jonlarni o‘z dunyosida ushlab turadi.
Erlik ko‘pincha yer yuzidagi tartibni buzmoqchi bo‘ladi, ammo uni Tengri yoki boshqa yaxshilik kuchlari to‘xtatadi.
Ba’zi afsonalarga ko‘ra, Erlik dastlab Tengri tomonidan yaratilgan, lekin o‘z manfaati yo‘lida ishlagani uchun quvg‘in qilingan. U insonlarni vasvasaga solish va ularni yomon yo‘lga boshlashga intiladi.
Erlikxon nomi yovuz kuch xudosi sifatida allaqachon qirgʻiz runik yozuvlarida „Erklig“ shaklida uchraydi, bu qudratli degan maʼnoni anglatadi. Xakaslar uni allegorik tarzda „Chir Xudayi“, yaʼni Yer xudosi, shamanlar esa „Odam Xon“, yaʼni Buyuk Ota deb atashgan. Erlik Kuday bilan birga yerning yaratilishida ishtirok etgan. U suv ostida choʻkib, Kuday yerni yaratgan asl loyni olib chiqdi. Ammo qolgan loyni ogʻziga yashirib, keyin Ulgen yaratgan tekis yuzaga qusdi. Natijada yerda togʻlar, tepaliklar va botqoqliklar paydo boʻldi. Ulgenning soʻzlariga koʻra, bu bilan u yerning ideal silliq yuzasini buzgan.
Erlik bir muddat oy va quyoshni Qudaydan iltijo qilib, qaytishni istamadi, keyin Quday oy va quyoshni ushlab, tez yerga koʻtarilib, ularni moviy osmonga mixladi.
Erlik Ulgen yaratgan odamni qoʻriqlayotgan itni vasvasaga solib, uning ichiga kirib, jonini pufladi. Shu bilan birga, u Kuday yaratgan odamni buzdi, shuning uchun odamning sochlari oʻsib ketgan va Kuday odamni tozalashi va hatto soqolini olishi kerak edi.
Buning uchun Ulgen Erlikni osmondan yerga agʻdardi. U oʻz botirini Mangʻdishirga yubordi, u Erlik bilan jang qilib, uni magʻlub etdi. Mangdishir bilan boʻlgan jangdan soʻng Erlik Ulgendan hech boʻlmaganda yer soʻray boshladi, lekin u rad etdi. Nihoyat, Erlik tayogʻini yopishtirish uchun yetarli yer berishni soʻradi, Ulgen (Kuday) bunga rozi boʻldi. Erlik tayogʻini yerga tiqdi va odamga dushman boʻlgan har xil sudralib yuruvchilar va yuqumli kasalliklar sudralib chiqdi.
Erlik turkiy mifologiyada nafaqat yovuzlik timsoli, balki yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi zarur muvozanatni ta'minlovchi kuch sifatida ham qaraladi. Erlik nomi Umnegovda topilgan Erlikosaurus dinozavrning nomi uchun ham ishlatilgan.
U haqidagi hikoyalar ko‘pincha axloqiy saboq beradi.
@katta_ariq