Стендал "Наполеоннинг хаёти"
ХХ-БОБ
Вашингтоннинг ўзи ҳам халққа қандай даражада эркинлик бериш мумкинлигини, бу эркинлик хавф туғдирмаслигини аниқлашда қийналган бўлар эди. Чунки бу халқ ниҳоятда болаларча фикрловчи (примитив) эди, ўз тажрибасидан деярли фойдалана олмаган ва юрагида эски монархия томонидан сингдирилган бемаъни хурофотларни сақлаб қолган эди. Аммо биринчи консулнинг эътиборини Вашингтонни ўйлантириши мумкин бўлган ҳеч қандай ғоя тортмади ёки, ҳеч бўлмаганда, у бундай фикрларни Европа учун амалга ошмайдиган орзулар деб жуда енгил қабул қилди (1800).
Генерал Бонапарт бошқарув санъатида ниҳоятда жоҳил эди. У ҳар қандай муҳокамани итоатсизлик деб қабул қилар, чунки у ҳар куни ўзининг буюк устунлигини яна бир бор исботлар ва одамларни жуда ҳам камситар эди, шунинг учун у ўзининг фойдали деб топган чоралари ҳақида муҳокама юритишга уларга мутлақо рухсат бермас эди. Қадимги Римнинг ғояларини ўзлаштирган ҳолда, у ёмон бошқарилган ва шахсий ҳаётида эзилган инсоннинг аҳволини эмас, балки мағлуб бўлган одамнинг аҳволини энг катта ёмонлик деб билар эди.
Агар у янада ёруғ фикрли бўлса ва жамоатчилик фикрининг енгилмас кучини билганида эди, мен ишонаманки, унинг табиатидаги деспотизм очилиб қолмас эди. Барча истеъдодларни бир одамнинг ўзида жамлаш мумкин эмас, у эса ҳайратланарли даражада моҳир саркарда бўлсада,аммо яхши сиёсатчи ва қонун чиқарувчи бўла олмади.
Консуллигининг дастлабки ойларида у зарурият туфайли ҳақиқатдан ҳам диктатурани ўрнатди. Ичкаридан уни якобинчилар, роялистлар, шунингдек, яқиндагина Барас ва Сийес томонидан уюштирилган фитналар хавотирга солаётган бўлса, ташқаридан қиролларнинг армиялари республика чегараларига бостириб киришга тайёр эди. Ҳар қандай ҳолатда ҳам омон қолиш зарур эди. Менинг назаримда, бу эҳтиёж унинг консулликнинг биринчи йилида мутлақ хокимият учун қабул қилган барча чоралари учун узрли сабаб бўлиб хизмат қилади.
Бироқ аста-секин атрофдагилар мулоҳаза юритиб, диққат билан кузатганларида, у фақат ўз шахсий мақсадларини кўзлаётганини англаб етдилар. Дарҳол унга хушомадгўйлар тўдаси ёпишиб олди; ҳар доимгидек, улар ўз ҳукмдорининг фикри деб ҳисоблаган барча нарсани ҳаддан ташқари ошириб кўрсатишни бошлаб юборишди. Маре ёки Реньо каби одамларга бўйсинишга ўрганиб қолган миллат ҳам ёрдам берди, чунки у фақат бошқарув остида бўлишдан роҳат олар эди.
Аввалига француз халқига у қабул қила оладиган даражада эркинлик бериш, кейин эса партиялар ўз кучини йўқотиб, жамоатчилик фикри тобора барқарор ва маърифатли бўлиб борар экан, эркинлик доирасини кенгайтириш мумкин бўлган —бироқ бундай мақсадни Наполеон ўз олдига қўймаган. У халққа қанчалик кўп ҳуқуқларни бериш мумкинлиги ҳақида ўйлаб кўрмаган, аксинча, халқ қанча ҳокимият билан қаноатланишини тахмин қилишга ҳаракат қилган. Агар у Францияга берган конституция қандайдир ҳисоб-китоб асосида тузилган бўлса, бу ҳисоб-китоб шундай қилиб амалга оширилганки, у мамлакатни аста-секин мутлақ монархияга қайтарилишига олиб келди, лекин ҳар қандай ҳолда хам уни эркинлик сари етакламади.
Наполеон хаёлида тожу-тахтни кўриб турарди; бу эскирган безакнинг ёрқинлиги унинг кўзини қамаштирарди. У республика ёки ҳеч бўлмаганда икки палатали бошқарув тизимини барпо этиши мумкин эди; лекин бундан кўра у барча фикрини хукмдорлик сулоласига асос солишга қаратди.
Изоҳлар:
1814 йилда генераллар “генерал-лейтенант” ва “маршал” унвонларини афзал кўриб, жуда кўп ғалабалар билан боғлиқ “дивизион генерал” ва “бригада генерал” унвонларидан воз кечишди.
1801 йилдаги Каррион-Низа ёки 1815 йилдаги Ферран.
Консулнинг ҳаракатлари Европа тарихи учун ҳам, Франция тарихи учун ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Сенат томонидан тайинланадиган беш кишилик Директория кенгаши, унинг таркиби ҳар йили биттадан янгиланади; бевосита халқ томонидан сайланадиган икки палата: биринчиси – минг франк солиқ тўловчилар орасидан, иккинчиси – ўн минг франк солиқ тўловчилар орасидан танланади ва ҳар йили бешдан бир қисми янгиланади. Бундай ҳукумат босқинчилик хавфидан энг яхши ҳимоядир.
ХХ-БОБ
Вашингтоннинг ўзи ҳам халққа қандай даражада эркинлик бериш мумкинлигини, бу эркинлик хавф туғдирмаслигини аниқлашда қийналган бўлар эди. Чунки бу халқ ниҳоятда болаларча фикрловчи (примитив) эди, ўз тажрибасидан деярли фойдалана олмаган ва юрагида эски монархия томонидан сингдирилган бемаъни хурофотларни сақлаб қолган эди. Аммо биринчи консулнинг эътиборини Вашингтонни ўйлантириши мумкин бўлган ҳеч қандай ғоя тортмади ёки, ҳеч бўлмаганда, у бундай фикрларни Европа учун амалга ошмайдиган орзулар деб жуда енгил қабул қилди (1800).
Генерал Бонапарт бошқарув санъатида ниҳоятда жоҳил эди. У ҳар қандай муҳокамани итоатсизлик деб қабул қилар, чунки у ҳар куни ўзининг буюк устунлигини яна бир бор исботлар ва одамларни жуда ҳам камситар эди, шунинг учун у ўзининг фойдали деб топган чоралари ҳақида муҳокама юритишга уларга мутлақо рухсат бермас эди. Қадимги Римнинг ғояларини ўзлаштирган ҳолда, у ёмон бошқарилган ва шахсий ҳаётида эзилган инсоннинг аҳволини эмас, балки мағлуб бўлган одамнинг аҳволини энг катта ёмонлик деб билар эди.
Агар у янада ёруғ фикрли бўлса ва жамоатчилик фикрининг енгилмас кучини билганида эди, мен ишонаманки, унинг табиатидаги деспотизм очилиб қолмас эди. Барча истеъдодларни бир одамнинг ўзида жамлаш мумкин эмас, у эса ҳайратланарли даражада моҳир саркарда бўлсада,аммо яхши сиёсатчи ва қонун чиқарувчи бўла олмади.
Консуллигининг дастлабки ойларида у зарурият туфайли ҳақиқатдан ҳам диктатурани ўрнатди. Ичкаридан уни якобинчилар, роялистлар, шунингдек, яқиндагина Барас ва Сийес томонидан уюштирилган фитналар хавотирга солаётган бўлса, ташқаридан қиролларнинг армиялари республика чегараларига бостириб киришга тайёр эди. Ҳар қандай ҳолатда ҳам омон қолиш зарур эди. Менинг назаримда, бу эҳтиёж унинг консулликнинг биринчи йилида мутлақ хокимият учун қабул қилган барча чоралари учун узрли сабаб бўлиб хизмат қилади.
Бироқ аста-секин атрофдагилар мулоҳаза юритиб, диққат билан кузатганларида, у фақат ўз шахсий мақсадларини кўзлаётганини англаб етдилар. Дарҳол унга хушомадгўйлар тўдаси ёпишиб олди; ҳар доимгидек, улар ўз ҳукмдорининг фикри деб ҳисоблаган барча нарсани ҳаддан ташқари ошириб кўрсатишни бошлаб юборишди. Маре ёки Реньо каби одамларга бўйсинишга ўрганиб қолган миллат ҳам ёрдам берди, чунки у фақат бошқарув остида бўлишдан роҳат олар эди.
Аввалига француз халқига у қабул қила оладиган даражада эркинлик бериш, кейин эса партиялар ўз кучини йўқотиб, жамоатчилик фикри тобора барқарор ва маърифатли бўлиб борар экан, эркинлик доирасини кенгайтириш мумкин бўлган —бироқ бундай мақсадни Наполеон ўз олдига қўймаган. У халққа қанчалик кўп ҳуқуқларни бериш мумкинлиги ҳақида ўйлаб кўрмаган, аксинча, халқ қанча ҳокимият билан қаноатланишини тахмин қилишга ҳаракат қилган. Агар у Францияга берган конституция қандайдир ҳисоб-китоб асосида тузилган бўлса, бу ҳисоб-китоб шундай қилиб амалга оширилганки, у мамлакатни аста-секин мутлақ монархияга қайтарилишига олиб келди, лекин ҳар қандай ҳолда хам уни эркинлик сари етакламади.
Наполеон хаёлида тожу-тахтни кўриб турарди; бу эскирган безакнинг ёрқинлиги унинг кўзини қамаштирарди. У республика ёки ҳеч бўлмаганда икки палатали бошқарув тизимини барпо этиши мумкин эди; лекин бундан кўра у барча фикрини хукмдорлик сулоласига асос солишга қаратди.
Изоҳлар:
1814 йилда генераллар “генерал-лейтенант” ва “маршал” унвонларини афзал кўриб, жуда кўп ғалабалар билан боғлиқ “дивизион генерал” ва “бригада генерал” унвонларидан воз кечишди.
1801 йилдаги Каррион-Низа ёки 1815 йилдаги Ферран.
Консулнинг ҳаракатлари Европа тарихи учун ҳам, Франция тарихи учун ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Сенат томонидан тайинланадиган беш кишилик Директория кенгаши, унинг таркиби ҳар йили биттадан янгиланади; бевосита халқ томонидан сайланадиган икки палата: биринчиси – минг франк солиқ тўловчилар орасидан, иккинчиси – ўн минг франк солиқ тўловчилар орасидан танланади ва ҳар йили бешдан бир қисми янгиланади. Бундай ҳукумат босқинчилик хавфидан энг яхши ҳимоядир.