Yangi kodeks xavotirlari
OAVga aloqador qonunchilik va turli normativ hujjatlar ko‘payishi odatda so‘z erkinligi uchun yaxshilik alomati emas. Chunki, axborot sohasidagi har bir yangi hujjat oxir-oqibatda senzurani ham qonuniylashtiradi. Solishtirish uchun AQSH va Fransiyada OAV faoliyati shunchaki konstitutsiyaning bir nechta modda va qo‘shimchalari bilan belgilangan xolos.
Masalan, AQSh Konstitutsiyasida ommaviy axborot vositalari haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri band mavjud emas, ammo birinchi tuzatish (First Amendment) OAVning erkinligini kafolatlaydi. Bu tuzatish 1791-yilda qabul qilingan va unda shunday deyiladi:
"Kongress dinni o‘rnatish yoki uni erkin ado etishga to‘sqinlik qiladigan qonun chiqarmasligi, so‘z erkinligi yoki matbuot erkinligini cheklamasligi, yoki xalqning tinch yig‘ilishlar o‘tkazish va hukumatga shikoyat qilish huquqini cheklamasligi lozim".
E’tibor bering, ushbu tuzatish AQSHdek butun boshli mamlakatda matbuot erkinligini himoya qiluvchi asosiy huquqiy asosdir. Shu sababli:
1. Hukumat tomonidan OAV faoliyatiga senzura o‘rnatilishi yoki aralashuvi cheklanadi.
2. Jurnalistlar hukumat siyosatini ochiq tanqid qilishlari va mustaqil ravishda ishlash huquqiga ega.
3. OAV davlat va jamiyat o‘rtasida axborot tarqatuvchi vosita sifatida faoliyat yuritadi.
Ya’ni, AQSh o‘z farovon jamiyatini aynan mana shu omillar asosida qurishga qaror qilgan. Vashington jamoasi adashmaganini ko‘rib turibmiz – bugun AQSh dunyoning eng qudratli mamlakati.
Fransiyada ham so‘z erkinligi konstitutsiyaning bitta moddasi bilangina tartibga solinadi. Unga ko‘ra, konstitutsiyaning 11-moddasida so'z erkinligi, matbuot erkinligi va fikr bildirish erkinligi kafolatlangan. Bo‘ldi, mamlakatda so‘z erkinligi haqida yoki uni ta’riflaydigan boshqa qonun mavjud emas. U mamlakatda mutlaq tushuncha hisoblanadi va boshqa har qanday qonun yoki hujjat so‘z hamda fikr erkinligiga to‘siq sifatida ko‘riladi.
Bugun O‘zbekistonda ommaviy axborot vositalari adashmasam, 10 dan ortiq (13 ta) qonun va normativ huquqiy hujjatlar asosida faoliyat ko‘rsatmoqda. Ammo buncha qonun bilan ishlash bizga hech narsa bermaganini ham yaxshi bilasiz – mamlakat Jahon so‘z erkinligi reytingida 180 davlat orasida 148-o‘rinda (2023-yil 4 o‘rin pastlash). Mamlakatning OAV erkinligi bilan bog‘liq vaziyati “murakkab”dan “juda jiddiy” bosqichga tushirilgan.
O‘zbekistonda so‘z erkinligi bilan bog‘liq qonun va normativ huquqiy hujjatlarning haddan tashqari ko‘payib ketgani shuningdek, jurnalistlar ishida doimiy qiyinchiliklarni ham paydo qilib keladi. Ular masalan, bitta maqola yozish uchun gohida sohaga oid o‘nlab qonun va normativ hujjatlar bilan hisoblashishi va shular asosida o‘zini turli darajada senzura qilishga majbur (tashqi senzura alohida masala).
Eshitishimcha, shu kunlarda O‘zbekistonda Axborot kodeksi loyihasining to‘rtinchi varianti ustida ish olib borilmoqda. Loyiha 2025-yil fevralida jamoatchilik muhokamasiga qo‘yilishi ma’lum qilingan.
AOKA direktori Asad Xo‘jayev so‘zlariga ko‘ra, yangi axborot kodeksi loyihasi juda katta, uning bir qancha boblari bor va 8 ta qonunni o‘z ichiga olgan.
Men esa soha vakili sifatida regulyator organ rahbari aytayotgan o‘sha katta kodeksni velosipedni murakkab chizmalarda “qayta ixtiro qilishga” urinish deya hisoblayman. Chunki, yuqorida yozganimdek, qaysiki mamlakat o‘z rivojlanish tartiblarini so‘z va fikr erkinligi ustiga qurmoqchi bo‘lsa, unga o‘nlab boblardan iborat katta kodeks yoki hujjatlar shart bo‘lmaydi. Shunchaki siyosiy iroda va mustaqil sud bo‘lsa kifoya.
OAVga aloqador qonunchilik va turli normativ hujjatlar ko‘payishi odatda so‘z erkinligi uchun yaxshilik alomati emas. Chunki, axborot sohasidagi har bir yangi hujjat oxir-oqibatda senzurani ham qonuniylashtiradi. Solishtirish uchun AQSH va Fransiyada OAV faoliyati shunchaki konstitutsiyaning bir nechta modda va qo‘shimchalari bilan belgilangan xolos.
Masalan, AQSh Konstitutsiyasida ommaviy axborot vositalari haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri band mavjud emas, ammo birinchi tuzatish (First Amendment) OAVning erkinligini kafolatlaydi. Bu tuzatish 1791-yilda qabul qilingan va unda shunday deyiladi:
"Kongress dinni o‘rnatish yoki uni erkin ado etishga to‘sqinlik qiladigan qonun chiqarmasligi, so‘z erkinligi yoki matbuot erkinligini cheklamasligi, yoki xalqning tinch yig‘ilishlar o‘tkazish va hukumatga shikoyat qilish huquqini cheklamasligi lozim".
E’tibor bering, ushbu tuzatish AQSHdek butun boshli mamlakatda matbuot erkinligini himoya qiluvchi asosiy huquqiy asosdir. Shu sababli:
1. Hukumat tomonidan OAV faoliyatiga senzura o‘rnatilishi yoki aralashuvi cheklanadi.
2. Jurnalistlar hukumat siyosatini ochiq tanqid qilishlari va mustaqil ravishda ishlash huquqiga ega.
3. OAV davlat va jamiyat o‘rtasida axborot tarqatuvchi vosita sifatida faoliyat yuritadi.
Ya’ni, AQSh o‘z farovon jamiyatini aynan mana shu omillar asosida qurishga qaror qilgan. Vashington jamoasi adashmaganini ko‘rib turibmiz – bugun AQSh dunyoning eng qudratli mamlakati.
Fransiyada ham so‘z erkinligi konstitutsiyaning bitta moddasi bilangina tartibga solinadi. Unga ko‘ra, konstitutsiyaning 11-moddasida so'z erkinligi, matbuot erkinligi va fikr bildirish erkinligi kafolatlangan. Bo‘ldi, mamlakatda so‘z erkinligi haqida yoki uni ta’riflaydigan boshqa qonun mavjud emas. U mamlakatda mutlaq tushuncha hisoblanadi va boshqa har qanday qonun yoki hujjat so‘z hamda fikr erkinligiga to‘siq sifatida ko‘riladi.
Bugun O‘zbekistonda ommaviy axborot vositalari adashmasam, 10 dan ortiq (13 ta) qonun va normativ huquqiy hujjatlar asosida faoliyat ko‘rsatmoqda. Ammo buncha qonun bilan ishlash bizga hech narsa bermaganini ham yaxshi bilasiz – mamlakat Jahon so‘z erkinligi reytingida 180 davlat orasida 148-o‘rinda (2023-yil 4 o‘rin pastlash). Mamlakatning OAV erkinligi bilan bog‘liq vaziyati “murakkab”dan “juda jiddiy” bosqichga tushirilgan.
O‘zbekistonda so‘z erkinligi bilan bog‘liq qonun va normativ huquqiy hujjatlarning haddan tashqari ko‘payib ketgani shuningdek, jurnalistlar ishida doimiy qiyinchiliklarni ham paydo qilib keladi. Ular masalan, bitta maqola yozish uchun gohida sohaga oid o‘nlab qonun va normativ hujjatlar bilan hisoblashishi va shular asosida o‘zini turli darajada senzura qilishga majbur (tashqi senzura alohida masala).
Eshitishimcha, shu kunlarda O‘zbekistonda Axborot kodeksi loyihasining to‘rtinchi varianti ustida ish olib borilmoqda. Loyiha 2025-yil fevralida jamoatchilik muhokamasiga qo‘yilishi ma’lum qilingan.
AOKA direktori Asad Xo‘jayev so‘zlariga ko‘ra, yangi axborot kodeksi loyihasi juda katta, uning bir qancha boblari bor va 8 ta qonunni o‘z ichiga olgan.
Men esa soha vakili sifatida regulyator organ rahbari aytayotgan o‘sha katta kodeksni velosipedni murakkab chizmalarda “qayta ixtiro qilishga” urinish deya hisoblayman. Chunki, yuqorida yozganimdek, qaysiki mamlakat o‘z rivojlanish tartiblarini so‘z va fikr erkinligi ustiga qurmoqchi bo‘lsa, unga o‘nlab boblardan iborat katta kodeks yoki hujjatlar shart bo‘lmaydi. Shunchaki siyosiy iroda va mustaqil sud bo‘lsa kifoya.