PAXTA QIROLI
Paxta xomashyosi Oʻzbekiston eksportining qariyb 45 foizini tashkil etadi va 1991 yilda Sovet Ittifoqi parchalanib ketishi bilan mustaqillikka erishgan mamlakatning eng muhim qishloq xoʻjaligi mahsuloti xisoblanadi. Sovet davrida Oʻzbekistondagi barcha yerlar davlat tasarrufidagi 2048 ta xoʻjalik ixtiyorida boʻlgan. 1991 yildan keyin bu xoʻjaliklar tarqatib yuborilib, yer qayta taqsimlandi. Biroq bu hali fermerlar mustaqil ishlashi mumkin, degani emas edi. Paxta Oʻzbekistonning birinchi va hozircha yagona prezidenti hisoblangan Islom Karimov* hukumati uchun gʻoyat qadrli eksport mahsuloti edi. Mamlakatda fermerlar nima yetishtirishi va uni qanday narxda sotishi belgilab qoʻyiladigan tartib joriy qilindi. Paxta qimmatbaho eksport moli hisoblanar, fermerlarga esa yetishtirilgan hosil uchun dunyo bozorlaridagi narxning kichik bir qismi toʻlanib, daromadning asosiy qismi hukumatga ketardi. Fermerlarga toʻlanadigan bahoda sotish uchun hech kim paxta yetishtirishni istamasdi, shuning uchun hukumat ularni paxta ekishga majburlardi. Har bir fermer ixtiyoridagi yerning 35 foizini paxtaga ajratishga majbur edi. Bu juda koʻp muammolarni keltirib chiqardi, texnika yetishmasligi ana shunday muammolardan biri edi. Mustaqillik arafasida hosilning taxminan 40 foizi paxta terish mashinalarida yigʻib olinardi. 1991 yildan keyin esa fermerlar bu mashinalarni sotib olish yoki borini saqlab qolishga xohish bildirmadilar, prezident Karimov hukumati fermerlar uchun yaratgan sharoitni hisobga olsak, bunga ajablanmasa ham boʻladi. Bu muammoni hal qilish uchun prezident Karimov paxta terish mashinalaridan ko'ra arzonroq yechimni o'ylab topadi: bular maktab o'quvchilari edi. O'quvchilar yozgi ta'tildan maktabga qaytadigan sentyabr oyining boshlarida paxta chanoqlari ochilib, hosil terib olish uchun tayyor bo'ladi. Prezident Karimov hokimlarga farmon berib, maktablar zimmasiga paxta terish boʻyicha reja yuklashni buyuradi. Sentyabr boshlarida 2.7 million oʻquvchi qatnaydigan maktablar boʻshab koladi (2006 yilgi maʼlumot). Oʻqituvchilar taʼlim berish oʻrniga, terimchi yollash bilan mashgʻul boʻladi. Ikki farzandning onasi boʻlgan Gulnoz ismli ayol holatni shunday tasvirlaydi:
Terim mavsumi ikki oy davom etadi. Qishloqda yashaydigan bolalarning omadlari bor: ular uylariga yaqin boʻlgan dalaga biriktirilgani uchun uydan paxtazorga yayov yoki avtobusda qatnashi mumkin. Uylari daladan olisda boʻlgan yoki shaharlik bolalar esa dala shiyponlari yoki omborxonalarda traktor va hayvonlar bilan tunashiga toʻgʻri keladi. Bu joylarda hojatxona yoki oshxonalar boʻlmaydi. Bolalar tushlik uchun ovqatlarini oʻzlari bilan olib kelishlari kerak boʻladi.Mazkur majburiy mehnatning asosiy benefitsiarlari esa oʻzbek paxtasining de fakto qiroli, prezident Karimov boshchiligidagi oʻzbek siyosiy elitasi sanaladi. Maktab oʻquvchilariga mehnatlari uchun haq toʻlanishi aytiladi, lekin... Bir kilo paxtaning xalqaro bozorda-gi narxi 1.40 AQSH dollarini tashkil qilgan 2006 yilda bolalarga kuniga 20-60 kilolik rejani bajargani terish mashinalaridan koʻra arzonroq yechimni oʻylab topdi: bular maktab oʻquvchilari edi.
Oʻquvchilar yozgi taʼtildan maktabga qaytadigan sentyabr oyining boshlarida paxta chanoqlari ochilib, hosil terib olish uchun tayyor boʻladi. Prezident Karimov uchun 0,03 dollardan toʻlanardi. Hozirgi paytda paxta hosilining chamasi 75 foizini bolalar teradi. Bahorda maktablar yana majburiy chopiq, oʻtok va yagana uchun yopiladi.
Paxta xomashyosi Oʻzbekiston eksportining qariyb 45 foizini tashkil etadi va 1991 yilda Sovet Ittifoqi parchalanib ketishi bilan mustaqillikka erishgan mamlakatning eng muhim qishloq xoʻjaligi mahsuloti xisoblanadi. Sovet davrida Oʻzbekistondagi barcha yerlar davlat tasarrufidagi 2048 ta xoʻjalik ixtiyorida boʻlgan. 1991 yildan keyin bu xoʻjaliklar tarqatib yuborilib, yer qayta taqsimlandi. Biroq bu hali fermerlar mustaqil ishlashi mumkin, degani emas edi. Paxta Oʻzbekistonning birinchi va hozircha yagona prezidenti hisoblangan Islom Karimov* hukumati uchun gʻoyat qadrli eksport mahsuloti edi. Mamlakatda fermerlar nima yetishtirishi va uni qanday narxda sotishi belgilab qoʻyiladigan tartib joriy qilindi. Paxta qimmatbaho eksport moli hisoblanar, fermerlarga esa yetishtirilgan hosil uchun dunyo bozorlaridagi narxning kichik bir qismi toʻlanib, daromadning asosiy qismi hukumatga ketardi. Fermerlarga toʻlanadigan bahoda sotish uchun hech kim paxta yetishtirishni istamasdi, shuning uchun hukumat ularni paxta ekishga majburlardi. Har bir fermer ixtiyoridagi yerning 35 foizini paxtaga ajratishga majbur edi. Bu juda koʻp muammolarni keltirib chiqardi, texnika yetishmasligi ana shunday muammolardan biri edi. Mustaqillik arafasida hosilning taxminan 40 foizi paxta terish mashinalarida yigʻib olinardi. 1991 yildan keyin esa fermerlar bu mashinalarni sotib olish yoki borini saqlab qolishga xohish bildirmadilar, prezident Karimov hukumati fermerlar uchun yaratgan sharoitni hisobga olsak, bunga ajablanmasa ham boʻladi. Bu muammoni hal qilish uchun prezident Karimov paxta terish mashinalaridan ko'ra arzonroq yechimni o'ylab topadi: bular maktab o'quvchilari edi. O'quvchilar yozgi ta'tildan maktabga qaytadigan sentyabr oyining boshlarida paxta chanoqlari ochilib, hosil terib olish uchun tayyor bo'ladi. Prezident Karimov hokimlarga farmon berib, maktablar zimmasiga paxta terish boʻyicha reja yuklashni buyuradi. Sentyabr boshlarida 2.7 million oʻquvchi qatnaydigan maktablar boʻshab koladi (2006 yilgi maʼlumot). Oʻqituvchilar taʼlim berish oʻrniga, terimchi yollash bilan mashgʻul boʻladi. Ikki farzandning onasi boʻlgan Gulnoz ismli ayol holatni shunday tasvirlaydi:
Har oʻquv yilining boshida, taxminan sentyabr boshlarida, maktabdagi mashgʻulotlar toʻxtatiladi va darslar oʻrniga bolalar paxta yigʻim-terimiga joʻnatiladi. Ota-onalardan hech kim rozilik soʻramaydi ham. Ularda (terim mavsumida) dam olish kunlari ham boʻlmaydi. Agar bola biror sabab bilan uyda qolsa, uning oʻqituvchisi yoki sinf rahbari kelib, ota-onasini aybdor qiladi. Ular har bir bolaning zimmasiga uning yoshiga qarab 20 kilodan 60 kilogacha kunlik reja yuklashadi. Agar bola belgilangan rejani bajara olmasa, ertasiga ertalab butun sinf- ning oldida izza qilinadi.
Terim mavsumi ikki oy davom etadi. Qishloqda yashaydigan bolalarning omadlari bor: ular uylariga yaqin boʻlgan dalaga biriktirilgani uchun uydan paxtazorga yayov yoki avtobusda qatnashi mumkin. Uylari daladan olisda boʻlgan yoki shaharlik bolalar esa dala shiyponlari yoki omborxonalarda traktor va hayvonlar bilan tunashiga toʻgʻri keladi. Bu joylarda hojatxona yoki oshxonalar boʻlmaydi. Bolalar tushlik uchun ovqatlarini oʻzlari bilan olib kelishlari kerak boʻladi.Mazkur majburiy mehnatning asosiy benefitsiarlari esa oʻzbek paxtasining de fakto qiroli, prezident Karimov boshchiligidagi oʻzbek siyosiy elitasi sanaladi. Maktab oʻquvchilariga mehnatlari uchun haq toʻlanishi aytiladi, lekin... Bir kilo paxtaning xalqaro bozorda-gi narxi 1.40 AQSH dollarini tashkil qilgan 2006 yilda bolalarga kuniga 20-60 kilolik rejani bajargani terish mashinalaridan koʻra arzonroq yechimni oʻylab topdi: bular maktab oʻquvchilari edi.
Oʻquvchilar yozgi taʼtildan maktabga qaytadigan sentyabr oyining boshlarida paxta chanoqlari ochilib, hosil terib olish uchun tayyor boʻladi. Prezident Karimov uchun 0,03 dollardan toʻlanardi. Hozirgi paytda paxta hosilining chamasi 75 foizini bolalar teradi. Bahorda maktablar yana majburiy chopiq, oʻtok va yagana uchun yopiladi.