Шу сабабли, Ибн Ҳиббон Сижистонни ҳам тарк этишга мажбур бўлди ва ўз ватани Бустга қайтди. У ўша ерда қолиб, умрининг охиригача яшади.
Ибн Ҳиббон бидъатчи ва зиндиқликда айбланган. Ҳатто баъзи уламолар уни ёлғончи деб ҳам аташган.
Эътиборлиси, уни танқид қилганлар орасида Абу ал-Фазл Аҳмад ибн Али ас-Сулаймоний ал-Бухорий ҳам бор. У Ибн Ҳиббон ҳақида шундай деган: «У ёлғончи эди». Бу гапга қарши Имом аз-Заҳабий жавоб бериб: «Мен ас-Сулаймонийнинг бир китобини ўқиб чиқдим. Унда у кўплаб буюк уламоларни ёмонлаган. Унинг ноўрин гапларига эътибор бериш керак эмас» – деб унинг танқидларини рад этган.
Ҳақиқат шуки, Ибн Ҳиббон ҳадис илмида катта олим бўлиб, ҳадис ровийларини танқид қилишда, заиф ва кучли ҳадисларни ажратишда жуда улкан ҳисса қўшган. Шунинг учун унинг шахсига бўлган ҳужумлар таъсирсиз қолган.
Имом Ибн Ҳиббон Аллоҳ таоло учун чегара (ҳад) ва томон (жиҳат) борлигини рад этган. Бу ҳақда у "ас-Сиқот" (Ишончли ровийлар) асарининг муқаддимасида аниқ айтган. Бу эътиқоди туфайли баъзи уламолар унга қарши чиқишган. Унга қарши чиққанлар орасида Яҳё ибн Аммор ҳам бор эди. Абу Исмоил ал-Ҳаровой Яҳё ибн Аммордан сўраган: «Сен Ибн Ҳиббонни кўрганмисан?» У жавоб берган:
«Албатта! Биз уни Сижистондан ҳайдаганмиз!» Яҳё ибн Аммор шундай давом этган: «У жуда кўп илмга эга эди, лекин динда у қийинчиликка тушган. У Сижистонга келди ва Аллоҳга чегара (ҳад) йўқлигини айтди. Биз уни шунинг учун Сижистондан ҳайдадик!»
Имом Ибн Ҳиббоннинг илмий мероси ва таълифлари (давоми)
Имом Ибн Ҳиббон кўпгина шариат фанларида қатор асарлар ёзган, хусусан, ҳадис, фиқҳ, тарих ва бошқа соҳаларда. Унинг энг машҳур ва муҳим асарлари қуйидагилар:
1.«Саҳиҳ Ибн Ҳиббон» (المسند الصحيح على التقاسيم والأنواع) – бу асар Ибн Ҳиббон томонидан ҳадисларнинг мавзуларга кўра таснифланган ҳолда йиғилган тўпламидир.
2.«Китоб ас-Сиқот» (كتاب الثقات) – ушбу асар саҳиҳ ҳадисларни ривоят қилган ишончли ровийлар ҳақида маълумот берувчи катта биографик луғат ҳисобланади.
3.«Ал-Мажруҳийн» (المجروحين) – ҳадис илмида заиф ва ҳадислари рад этилган ровийлар ҳақида маълумотлар тўплами.
4.«Машоҳир уламои ал-амсор» (مشاهير علماء الأمصار) – мусулмон уламоларнинг биографиялари ҳақида маълумот берувчи китоб.
5.«Равзат ал-уқало ва нузҳат ал-фузало» (روضة العقلاء ونزهة الفضلاء) – ахлоқ ва хулқ-атвор масалаларига бағишланган асар.
6.«Ас-Сийра ан-набавийя ва ахбор ал-хулафо» (السيرة النبوية وأخبار الخلفاء) – Пайғамбар Муҳаммад (с.а.в.) ва халифалар тарихи ҳақидаги асар.
7.«Тарих ас-сахаба аллазина рувия анҳум ал-ахбор» – саҳобалар ҳақида маълумот берувчи тарихий асар.
Бироқ, Ибн Ҳиббоннинг кўплаб асарлари вақт ўтиши билан йўқолган. У ўз китобларини талабаларга вақф қилиб қолдирган, аммо вақт ўтиши билан турли фитналар ва ноўрин сиёсий ўзгаришлар натижасида унинг китоблари йўқолиб кетган.
Имом Заҳабий ўзининг «Сийар аълам ан-нубало» асарида Ибн Ҳиббоннинг қуйидаги асарларини санаб ўтади:
8.«Тарих ас-Сиқот» – ишончли ровийлар тарихи.
9.«Иллал авҳом ал-муаррихин» – ҳадис ривоятларидаги хатолар ва уларнинг сабаблари ҳақида.
10.«Иллал маноқиб аз-Зуҳрий» – Имом аз-Зуҳрийнинг фазилатларига бағишланган 20 жилдли асар.
11.«Иллал ҳадис Молик» – Имом Моликнинг ҳадислари ҳақида 10 жилдли тадқиқот.
12.«Иллал ма аснада Абу Ҳанифа» – Имом Абу Ҳанифанинг ҳадислари ҳақида 10 жилдли китоб.
13.«Ма холафа фиҳий Суфён Шуъба» – Суфён ва Шуъбанинг ихтилофлари ҳақида асар.
14.«Ма инфарада биҳи аҳл ал-Мадина мин ас-сунан» – Мадина аҳлининг алоҳида ривоятлари ҳақида.
15.«Ма инфарада биҳи ал-Куфийюн» – Куфа аҳлидан келган ноёб ҳадислар.
16.«Ма инфарада биҳи Аҳл ал-Басра» – Басра аҳлидан келган ноёб ҳадислар.
17.«Ал-Куня» – ровийларнинг лақаблари ҳақида маълумотлар.
18.«Ал-Фасл ва-л-васл» – ҳадислар тўплами.
19.«Китоб ал-Муъжам ала ал-мудун» – шаҳарлар бўйича ҳадис ровийлари ҳақида маълумот берувчи китоб.
20.«Қабул ал-ахбор» – хабарларни қабул қилиш қоидалари.
21.«Анвоъ ал-улум ва авсофуҳо» – илм турлари ва уларнинг хусусиятлари.
22.«Ал-Ҳидоя ила илм ас-сунан» – суннатларни англаш ва уларнинг илмий таҳлили.
Бу асарларнинг кўпчилиги йўқолган бўлиб, фақат айримлари бизгача етиб келган.
Ибн Ҳиббон бидъатчи ва зиндиқликда айбланган. Ҳатто баъзи уламолар уни ёлғончи деб ҳам аташган.
Эътиборлиси, уни танқид қилганлар орасида Абу ал-Фазл Аҳмад ибн Али ас-Сулаймоний ал-Бухорий ҳам бор. У Ибн Ҳиббон ҳақида шундай деган: «У ёлғончи эди». Бу гапга қарши Имом аз-Заҳабий жавоб бериб: «Мен ас-Сулаймонийнинг бир китобини ўқиб чиқдим. Унда у кўплаб буюк уламоларни ёмонлаган. Унинг ноўрин гапларига эътибор бериш керак эмас» – деб унинг танқидларини рад этган.
Ҳақиқат шуки, Ибн Ҳиббон ҳадис илмида катта олим бўлиб, ҳадис ровийларини танқид қилишда, заиф ва кучли ҳадисларни ажратишда жуда улкан ҳисса қўшган. Шунинг учун унинг шахсига бўлган ҳужумлар таъсирсиз қолган.
Имом Ибн Ҳиббон Аллоҳ таоло учун чегара (ҳад) ва томон (жиҳат) борлигини рад этган. Бу ҳақда у "ас-Сиқот" (Ишончли ровийлар) асарининг муқаддимасида аниқ айтган. Бу эътиқоди туфайли баъзи уламолар унга қарши чиқишган. Унга қарши чиққанлар орасида Яҳё ибн Аммор ҳам бор эди. Абу Исмоил ал-Ҳаровой Яҳё ибн Аммордан сўраган: «Сен Ибн Ҳиббонни кўрганмисан?» У жавоб берган:
«Албатта! Биз уни Сижистондан ҳайдаганмиз!» Яҳё ибн Аммор шундай давом этган: «У жуда кўп илмга эга эди, лекин динда у қийинчиликка тушган. У Сижистонга келди ва Аллоҳга чегара (ҳад) йўқлигини айтди. Биз уни шунинг учун Сижистондан ҳайдадик!»
Имом Ибн Ҳиббоннинг илмий мероси ва таълифлари (давоми)
Имом Ибн Ҳиббон кўпгина шариат фанларида қатор асарлар ёзган, хусусан, ҳадис, фиқҳ, тарих ва бошқа соҳаларда. Унинг энг машҳур ва муҳим асарлари қуйидагилар:
1.«Саҳиҳ Ибн Ҳиббон» (المسند الصحيح على التقاسيم والأنواع) – бу асар Ибн Ҳиббон томонидан ҳадисларнинг мавзуларга кўра таснифланган ҳолда йиғилган тўпламидир.
2.«Китоб ас-Сиқот» (كتاب الثقات) – ушбу асар саҳиҳ ҳадисларни ривоят қилган ишончли ровийлар ҳақида маълумот берувчи катта биографик луғат ҳисобланади.
3.«Ал-Мажруҳийн» (المجروحين) – ҳадис илмида заиф ва ҳадислари рад этилган ровийлар ҳақида маълумотлар тўплами.
4.«Машоҳир уламои ал-амсор» (مشاهير علماء الأمصار) – мусулмон уламоларнинг биографиялари ҳақида маълумот берувчи китоб.
5.«Равзат ал-уқало ва нузҳат ал-фузало» (روضة العقلاء ونزهة الفضلاء) – ахлоқ ва хулқ-атвор масалаларига бағишланган асар.
6.«Ас-Сийра ан-набавийя ва ахбор ал-хулафо» (السيرة النبوية وأخبار الخلفاء) – Пайғамбар Муҳаммад (с.а.в.) ва халифалар тарихи ҳақидаги асар.
7.«Тарих ас-сахаба аллазина рувия анҳум ал-ахбор» – саҳобалар ҳақида маълумот берувчи тарихий асар.
Бироқ, Ибн Ҳиббоннинг кўплаб асарлари вақт ўтиши билан йўқолган. У ўз китобларини талабаларга вақф қилиб қолдирган, аммо вақт ўтиши билан турли фитналар ва ноўрин сиёсий ўзгаришлар натижасида унинг китоблари йўқолиб кетган.
Имом Заҳабий ўзининг «Сийар аълам ан-нубало» асарида Ибн Ҳиббоннинг қуйидаги асарларини санаб ўтади:
8.«Тарих ас-Сиқот» – ишончли ровийлар тарихи.
9.«Иллал авҳом ал-муаррихин» – ҳадис ривоятларидаги хатолар ва уларнинг сабаблари ҳақида.
10.«Иллал маноқиб аз-Зуҳрий» – Имом аз-Зуҳрийнинг фазилатларига бағишланган 20 жилдли асар.
11.«Иллал ҳадис Молик» – Имом Моликнинг ҳадислари ҳақида 10 жилдли тадқиқот.
12.«Иллал ма аснада Абу Ҳанифа» – Имом Абу Ҳанифанинг ҳадислари ҳақида 10 жилдли китоб.
13.«Ма холафа фиҳий Суфён Шуъба» – Суфён ва Шуъбанинг ихтилофлари ҳақида асар.
14.«Ма инфарада биҳи аҳл ал-Мадина мин ас-сунан» – Мадина аҳлининг алоҳида ривоятлари ҳақида.
15.«Ма инфарада биҳи ал-Куфийюн» – Куфа аҳлидан келган ноёб ҳадислар.
16.«Ма инфарада биҳи Аҳл ал-Басра» – Басра аҳлидан келган ноёб ҳадислар.
17.«Ал-Куня» – ровийларнинг лақаблари ҳақида маълумотлар.
18.«Ал-Фасл ва-л-васл» – ҳадислар тўплами.
19.«Китоб ал-Муъжам ала ал-мудун» – шаҳарлар бўйича ҳадис ровийлари ҳақида маълумот берувчи китоб.
20.«Қабул ал-ахбор» – хабарларни қабул қилиш қоидалари.
21.«Анвоъ ал-улум ва авсофуҳо» – илм турлари ва уларнинг хусусиятлари.
22.«Ал-Ҳидоя ила илм ас-сунан» – суннатларни англаш ва уларнинг илмий таҳлили.
Бу асарларнинг кўпчилиги йўқолган бўлиб, фақат айримлари бизгача етиб келган.