"Ustoz" Education o'quv maktabi

🧪 KIMYOVIY MUVOZANAT NIMA? 🔬
Kimyoviy muvozanat – bu kimyoviy reaksiya oldinga va orqaga yo‘nalishda bir xil tezlikda kechayotgan holat bo‘lib, natijada reaksiya aralashmasining tarkibi o‘zgarmaydi. ⚖️
🌡 Dinamik muvozanat – bunda reaksiya jarayoni doimiy davom etadi, lekin moddalarning konsentratsiyasi o‘zgarmaydi. Masalan:
🔄 N₂ (g) + 3H₂ (g) ⇌ 2NH₃ (g)
Bu holatda ammiak sintez jarayoni borayotgan bo‘lsa-da, muvozanatda bo‘lgani sababli reaksiya oldinga va orqaga yo‘nalishda bir xil tezlikda kechadi. 🔄
📏 Le-Shatele printsipi: Agar muvozanat holatidagi sistemaga tashqi ta’sir ko‘rsatilsa (bosim, temperatura, konsentratsiya), sistemada shunday o‘zgarish sodir bo‘ladiki, u tashqi ta’sirni kamaytirishga harakat qiladi. 🏗
🔹 Harorat ta’siri 🌡:
Ekzotermik reaksiya 🔥 → Haroratni oshirish muvozanatni orqaga siljitadi.
Endotermik reaksiya ❄️ → Haroratni oshirish muvozanatni oldinga siljitadi.
🔹 Bosim ta’siri 📌:
Gaz fazasidagi reaksiya uchun, bosim ortganda kamroq gaz molekulasi hosil bo‘ladigan tomonga siljiydi.
🔹 Konsentratsiya ta’siri 🧴:
Reaksiyaga kirishuvchi modda miqdorini oshirsak, muvozanat mahsulot hosil bo‘lishi tomonga siljiydi va aksincha. 🔃
🧑‍🔬 Amaliy qo‘llanilishi Kimyoviy muvozanat sanoat kimyosida muhim ahamiyatga ega. Masalan: ✅ Ammiak sintezi (Haber-Bosch jarayoni) ✅ Sulfat kislota ishlab chiqarish (Kontakt jarayoni) ✅ Metanol sintezi 🏭
💡 Xulosa Kimyoviy muvozanat – dinamik jarayon bo‘lib, turli omillar ta’sirida siljishi mumkin. Ushbu tushunchani chuqur tushunish kimyo fanini yaxshi o‘zlashtirishda muhim ahamiyatga ega! 🏆
📚 Kimyo fani o‘qituvchisi: Javoxir_Zoirovich

⭐ Kimyoviy Reaksiyalar Kinetikasi ⭐
Kimyoviy kinetika – kimyoviy reaksiyalarning tezligini va ularning qanday omillarga bog‘liq ekanligini o‘rganadigan fan sohasi. Bu mavzu 8-sinf kimyo darsligining muhim qismidir va amaliyotda katta ahamiyatga ega. Keling, uni batafsil tushunib chiqamiz.
✅ Kimyoviy reaksiya tezligi Kimyoviy reaksiya tezligi deganda, reaksiya davomida moddalarning konsentratsiyasi qancha vaqt ichida o‘zgarishi tushuniladi. Bu – reaksiya jarayonining qanchalik tez sodir bo‘lishini ifodalaydi.
Tezlikka ta’sir qiluvchi omillar: 1️⃣ Moddalarning tabiati – Har bir moddaning kimyoviy xossalari har xil bo‘lgani uchun, ularning reaksiyaga kirishish tezligi ham farq qiladi.
2️⃣ Konsentratsiya – Konsentratsiya qancha yuqori bo‘lsa, zarrachalar orasidagi to‘qnashuv ehtimoli shuncha katta bo‘ladi va reaksiya tezlashadi.
3️⃣ Harorat – Harorat oshganda, zarrachalar tez harakatlanadi va natijada reaksiya tezligi ortadi.
4️⃣ Bosim (gazlar uchun) – Gazlarning bosimi oshsa, molekulalar bir-biriga yaqinlashadi va reaksiya tezlashadi.
5️⃣ Katalizatorlar – Ular reaksiyaning umumiy tenglamasida ishtirok etmasada, reaksiya tezligini oshiradi.
⚖ Kimyoviy reaksiya tezligini aniqlash usullari Reaksiyaning tezligini o‘lchash uchun turli xil fizik va kimyoviy usullar qo‘llaniladi: 📌 Gaz hosil bo‘lishi – Reaksiya davomida ajralib chiqadigan gaz hajmi o‘lchanadi.
📌 Massaning o‘zgarishi – Reaksiya davomida moddaning massasi kamayishi yoki ortishi kuzatiladi. 📌 Eritmaning rangi – Agar reaksiya natijasida eritma rangi o‘zgaradigan bo‘lsa, rang o‘zgarish tezligi bo‘yicha tezlik aniqlanadi.
🔥 Misol: Magniy va xlorid kislotaning reaksiyasi
🔥 Mg + 2HCl → MgCl₂ + H₂ ↑ Bu reaksiyada magniy va xlorid kislotaning o‘zaro ta’siridan vodorod gazi ajralib chiqadi. Agar kislotaning konsentratsiyasi oshirilsa yoki eritma isitilsa, vodorod ajralishi tezlashadi.
📢 Xulosa Kimyoviy reaksiya tezligini nazorat qilish sanoat, tibbiyot, qishloq xo‘jaligi va boshqa sohalarda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, farmatsevtika sanoatida dorilar organizmga qanchalik tez ta’sir qilishini aniqlash uchun kinetika qonuniyatlari o‘rganiladi.
📌 Siz uchun savol! 📌 Quyidagi reaksiyalardan qaysi birining tezligi yuqoriroq bo‘lishi mumkin? Nima uchun? A) Zn + HCl → ZnCl₂ + H₂ B) Na + H₂O → NaOH + H₂
Javobingizni izohlab, biz bilan ulashing! ✉
Kimyo fani o‘qituvchisi: Javoxir_Zoirovich Aloqa uchun: @chem_expert

🔬 Nordon tuzlarning pH qiymatini qanday aniqlash mumkin?
Nordon tuzlar – tarkibida hali ham ionlashadigan vodorod atomlariga ega bo‘lgan tuzlar bo‘lib, ular eritmada kuchsiz asos va kuchli kislota hosil qilishga moyil bo‘ladi. Shu sababli ularning pH qiymati odatda 7 dan kichik bo‘ladi, ya’ni ular kislotali muhit hosil qiladi.
📊 Nordon tuzlarning umumiy xususiyatlari:
✅ Kislotali muhit hosil qiladi (pH < 7)
✅ Tarkibida ionlashuvchi H⁺ bo‘ladi
✅ Odatda kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo‘ladi
✅ Kislotalarning qisman neytrallanishidan kelib chiqadi
📌 Nordon tuzlarning pH ni qanday aniqlash mumkin?
1️⃣ Indikatorlar yordamida
🔹 Lakmus qog‘ozi – Qizil tusga kiradi (kislotali muhitni ko‘rsatadi).
🔹 Metiloranj – Kislotali muhitda qizil, neytralda sariq bo‘ladi.
🔹 Fenolftalein – Kislotali eritmada rangsiz bo‘ladi.
2️⃣ pH metr yordamida
Bu elektron qurilma eritmada mavjud H⁺ ionlar konsentratsiyasini aniqlab, aniq pH qiymatini ko‘rsatadi.
3️⃣ Matematik hisoblash usuli
Nordon tuzlar gidrolizga uchrashi sababli pH = -log [H⁺] formulasi orqali aniqlanadi. Agar tuzda bir nechta ionlashuvchi vodorod bo‘lsa, u holda gidroliz konstantasi (Ka) yordamida hisob-kitob qilinadi.
Masalan:
✅ NaHCO₃ (natriy gidrokarbonat, yoki iste’mol sodasi): pH ≈ 8 (kuchsiz kislotali muhit hosil qiladi)
✅ NaHSO₄ (natriy gidrosulfat): pH < 7 (kuchli kislotali muhit hosil qiladi)
✅ KH₂PO₄ (kaliy dihidrogenfosfat): pH ≈ 4.5-5 (o‘rtacha kislotali muhit)
📌 Xulosa
Nordon tuzlarning pH qiymati odatda kislotali bo‘ladi (pH < 7), chunki ularning tarkibida ionlashuvchi H⁺ bo‘lib, gidroliz orqali kislotali muhit hosil qiladi. Biroq, ba’zi nordon tuzlar, masalan NaHCO₃, kuchsiz ishqoriy muhit berishi mumkin. Aniqlash uchun pH metr, indikatorlar yoki matematik formulalardan foydalanish mumkin.
Siz yana qaysi eritmalarning pH ni bilishni xohlaysiz? 🔬😊
📌 Kimyo fani o‘qituvchisi: Javoxir Zoirovich
📢 @chem_expert

🔬 O‘rta tuzlarning pH qiymatini qanday aniqlash mumkin?
O‘rta tuzlar kislota va asosning neytrallanishidan hosil bo‘lgan tuzlar bo‘lib, ular eritmada gidrolizlanish darajasiga qarab turli pH qiymatiga ega bo‘lishi mumkin. O‘rta tuzlarning pH qiymati 7 ga yaqin bo‘ladi, lekin ba’zi hollarda u kislotali yoki ishqoriy muhitni hosil qilishi mumkin.
📊 O‘rta tuzlarning pH shkalasi:
✅ Neytral tuzlar: pH ≈ 7 (masalan, NaCl, KNO₃)
✅ Kislotali tuzlar: pH < 7 (masalan, NH₄Cl, FeCl₃)
✅ Ishqoriy tuzlar: pH > 7 (masalan, Na₂CO₃, CH₃COONa)
📌 O‘rta tuzlarning pH ni qanday aniqlash mumkin?
1️⃣ Indikatorlar yordamida
🔹 Lakmus qog‘ozi – Neytral tuz eritmalarida rangini o‘zgartirmaydi.
🔹 Metiloranj – Kislotali tuz eritmalarida qizil, ishqoriy tuzlarda esa sariq rangga o‘tadi.
🔹 Fenolftalein – Ishqoriy muhitda pushti, lekin neytral yoki kislotali tuz eritmalarida rangsiz bo‘ladi.
2️⃣ pH metr yordamida
Bu usul eritmadagi H⁺ yoki OH⁻ ionlar konsentratsiyasini aniq o‘lchaydi va pH qiymatini beradi.
3️⃣ Matematik hisoblash usuli
Agar tuz gidrolizga uchrasa, uning pH qiymati quyidagi formulalar orqali hisoblanadi:
🔹 Kislotali tuzlar uchun:

pH = -log [H⁺]

🔹 Ishqoriy tuzlar uchun:

pOH = -log [OH⁻]
pH = 14 - pOH

Masalan:
✅ NaCl eritmasi: pH ≈ 7 (chunki Na⁺ va Cl⁻ ionlari gidrolizlanmaydi)
✅ NH₄Cl eritmasi: pH < 7 (NH₄⁺ gidrolizlanib, NH₃ va H₃O⁺ hosil qiladi)
✅ Na₂CO₃ eritmasi: pH > 7 (CO₃²⁻ gidrolizlanib, OH⁻ ionlari hosil qiladi)
📌 O‘rta tuzlarning pH bo‘yicha taqqoslanishi
📌 Xulosa
O‘rta tuzlarning pH qiymati ularning tarkibidagi ionlarning gidroliz darajasiga bog‘liq. Neytral tuzlar pH ≈ 7 ga ega bo‘lsa, gidrolizlanadigan tuzlar kislotali yoki ishqoriy muhit hosil qilishi mumkin. Aniqlash usullari ichida pH metr va matematik hisoblash eng aniq natija beradi.
Siz yana qaysi tuzlarning pH ni bilishni xohlaysiz? 🔬😊
📌 Kimyo fani o‘qituvchisi: Javoxir Zoirovich
📢 @chem_expert

🔬 Asoslarning pH qiymatini qanday aniqlash mumkin?
Asoslar eritmada OH⁻ ionlarini hosil qiladi va ularning kuchliligi pH orqali baholanadi. Asoslarning pH qiymati har doim 7 dan katta bo‘ladi. pH qanchalik yuqori bo‘lsa, asos shunchalik kuchli hisoblanadi.
📊 Asoslarning pH shkalasi:
✅ Kuchsiz asoslar: pH ≈ 7-9 (masalan, ammoniy gidroksid NH₄OH, magniy gidroksid Mg(OH)₂)
✅ O‘rtacha asoslar: pH ≈ 9-11 (masalan, kalsiy gidroksid Ca(OH)₂)
✅ Kuchli asoslar: pH ≈ 11-14 (masalan, natriy gidroksid NaOH, kaliy gidroksid KOH)
📌 Asoslarning pH ni aniqlash usullari
1️⃣ Indikatorlar yordamida
🔹 Lakmus qog‘ozi – Ishqoriy eritmalarda ko‘k tusga kiradi.
🔹 Metiloranj – Ishqor ta’sirida sariq rangga o‘tadi.
🔹 Fenolftalein – Ishqoriy eritmada pushti yoki qizil tus hosil qiladi.
2️⃣ pH metr yordamida
Bu elektron qurilma OH⁻ ionlar konsentratsiyasini aniqlaydi va ekranda pH qiymatini ko‘rsatadi. Bu aniq va ishonchli usul hisoblanadi.
3️⃣ Matematik hisoblash usuli
Asosning pH qiymatini hisoblash uchun pOH = -log [OH⁻] formulasi ishlatiladi. So‘ngra, pH = 14 - pOH orqali aniq natija topiladi.
Masalan:
✅ Agar eritmada OH⁻ = 0.001 mol/L bo‘lsa:
pOH = -log(0.001) = 3
pH = 14 - 3 = 11 (kuchli asos)
✅ Agar eritmada OH⁻ = 10⁻⁶ mol/L bo‘lsa:
pOH = -log(10⁻⁶) = 6
pH = 14 - 6 = 8 (kuchsiz asos)
📌 Xulosa
Asoslarning pH qiymati turli usullar bilan aniqlanishi mumkin. Agar oddiy sinov kerak bo‘lsa, indikatorlar ishlatiladi, aniqroq natija uchun esa pH metr yoki matematik hisoblash qo‘llaniladi.
Siz yana qaysi eritmalarning pH ini bilishni xohlaysiz? 🔬😊
📌 Kimyo fani o‘qituvchisi: Javoxir Zoirovich
📢 @chem_expert

🔬 Kislotalarning pH qiymatini qanday aniqlash mumkin?
Kislotalar eritmalarda H⁺ ionlarini ajratib chiqaradi va ularning kuchliligi pH ko‘rsatkichi orqali o‘lchanadi. Kislotalarning pH qiymati har doim 7 dan kichik bo‘lib, qanchalik past bo‘lsa, shunchalik kuchli kislota hisoblanadi.
📊 Kislotali eritmalar pH shkalasi:
✅ Kuchli kislotalar: pH ≈ 0-3 (masalan, sulfat kislotasi H₂SO₄, xlorid kislotasi HCl)
✅ O‘rtacha kislotalar: pH ≈ 3-5 (masalan, sirka kislotasi CH₃COOH, fosfat kislotasi H₃PO₄)
✅ Kuchsiz kislotalar: pH ≈ 5-7 (masalan, karbonat kislotasi H₂CO₃, sitrat kislotasi 🍋)
📌 Kislotalarning pH ni aniqlash usullari
1️⃣ Indikatorlardan foydalanish
🔹 Lakmus qog‘ozi – Kislota ta’sirida qizil rangga kiradi.
🔹 Metiloranj – Kislota borligida qizil tusga o‘tadi.
🔹 Fenolftalein – Kislotalarda rangsiz bo‘ladi.
2️⃣ pH metr yordamida
Bu qurilma eritmadagi H⁺ ionlar konsentratsiyasini aniq o‘lchaydi va ekranda pH qiymatini ko‘rsatadi. pH metr laboratoriya va sanoatdagi eng ishonchli usul hisoblanadi.
3️⃣ Matematik hisoblash usuli
Agar eritmada H⁺ ionlar konsentratsiyasi ma’lum bo‘lsa, pH = -log [H⁺] formulasidan foydalanish mumkin.
Masalan:
✅ Agar eritmada H⁺ = 0.01 mol/L bo‘lsa:
pH = -log(0.01) = 2 (kuchli kislota)
✅ Agar eritmada H⁺ = 10⁻⁵ mol/L bo‘lsa:
pH = -log(10⁻⁵) = 5 (kuchsiz kislota)
📌 Xulosa
Kislotalarning pH ni aniqlash usullari oddiy indikatorlardan tortib, laboratoriya asboblarigacha farq qiladi. Agar aniq qiymat kerak bo‘lsa, pH metr yoki matematik hisoblash usuli eng to‘g‘ri natija beradi.
Siz yana qaysi eritmalarning pH ini bilishni xohlaysiz? 🔬😊
📌 Kimyo fani o‘qituvchisi: Javoxir Zoirovich
📢 @chem_expert

🔬 Eritmalarning vodorod ko‘rsatkichi (pH): Kimyo va hayotdagi o‘rni
Kimyo fanida eritmalarning kislotali yoki ishqoriy xossalarini aniqlash muhim masalalardan biri hisoblanadi. Bunda asosiy o‘lchov ko‘rsatkichi – pH (vodorod ionlari ko‘rsatkichi) hisoblanadi. pH – eritmadagi H⁺ ionlari konsentratsiyasining manfiy logarifmi bo‘lib, u eritmaning kimyoviy tabiatini tushunishda muhim rol o‘ynaydi.
📊 pH shkalasi qanday ishlaydi?
pH qiymati 0 dan 14 gacha bo‘lgan shkalada o‘lchanadi:
✅ pH < 7 – eritma kislotali (H⁺ ionlari ko‘p)
✅ pH = 7 – eritma neytral (masalan, toza suv 💧)
✅ pH > 7 – eritma ishqoriy (OH⁻ ionlari ko‘p)
Misollar:
🔸 Osh sirka (pH ≈ 3) – kuchsiz kislota 🍷
🔸 Qon (pH ≈ 7.4) – ozgina ishqoriy 🩸
🔸 Sovun eritmasi (pH ≈ 9-10) – ishqoriy 🧼
🔸 Natriy gidroksid (pH ≈ 14) – kuchli ishqor 🏭
📌 pH ko‘rsatkichining ilmiy va amaliy ahamiyati
🔬 1. Kimyo va biologiya
pH reaksiyalarning tezligi va yo‘nalishini belgilaydi. Masalan, fermentlar faqat muayyan pH da ishlaydi.
🏥 2. Tibbiyot va farmatsevtika
Qonning normal pH diapazoni 7.35–7.45 bo‘lib, agar u me’yordan cheksa, organizm muammolarga duch keladi. Dorilarning samaradorligi ham pH ga bog‘liq bo‘lishi mumkin.
🌱 3. Qishloq xo‘jaligi va ekologiya
Tuproqning pH qiymati o‘simliklarning o‘sishi va hosildorligiga ta’sir qiladi. Ko‘p kislotali tuproqlarda o‘simliklar yaxshi o‘smaydi.
🏭 4. Sanoat va oziq-ovqat sanoati
Ichimlik suvi, sut mahsulotlari yoki konservatsiya qilingan mahsulotlarning sifati pH ga bog‘liq. Masalan, gazlangan ichimliklarda (pH ≈ 3-4) kislotalar bakteriyalarni o‘ldiradi.
📌 Eritmalarning pH qiymatini aniqlash usullari
1️⃣ Indikatorlar yordamida
Lakmus qog‘ozi, metiloranj, fenolftalein kabi moddalarning rang o‘zgarishi orqali pH ni bilish mumkin.
🔵 Lakmus qizilga aylansa – kislota, ko‘kka aylansa – ishqor.
2️⃣ pH metr yordamida
Bu elektron o‘lchov asbobi bo‘lib, aniq pH qiymatini chiqaradi 📟.
3️⃣ Matematik formula
pH = -log [H⁺]
Bu formula orqali vodorod ionlari konsentratsiyasidan foydalanib pH ni hisoblash mumkin.
📌 Xulosa
pH – bu oddiy raqam emas, balki kimyo, biologiya, tibbiyot, qishloq xo‘jaligi va sanoat uchun juda muhim tushuncha. Uni nazorat qilish va tushunish ko‘plab jarayonlarning samarali kechishini ta’minlaydi. 🔍
Siz pH haqida qiziqarli faktlar yoki savollarga egamisiz? 🌍 Fikrlaringizni kutamiz! 😊
📌 Kimyo fani o‘qituvchisi: Javoxir Zoirovich
📢 @chem_expert

Ba'zi xushbo'y hidli birikmalar

1. Etil formiat HCOOC2H5 - rom hidli.
2. Amil formiat HCOOC5H11 - gilos hidli.
3. Izoamil formiat HCOOC5H11 - olxo'ri, olcha hidli.
4. Etil butirat C3H7COOC2H5 - o'rik hidli.
5. Butil butirat C3H7COOC4H9 - ananas hidli.
6. Izoamilizovalerat C4H9COOC5H11 - olma hidli.
7. Izopentilatsetat Ch3COO(CH2)2CH(CH3) - nok hidli.
8. Pentil atsetat CH3COOC5H11 - banan hidli.
9. Feniletilformiat HCOO(CH2)2C6H5 - xrizantema hidli.
10. Benzilformiat HCOOCH2C6H5 - jasmin hidli.
11. Difenil efir spirt C6H5-O-C6H5 - geran (yorongul) hidli.
12. Fenil etil spirt C6H5CH2CH2OH - atirgul hidli.
13. Etilpropionat CH3CH2CH2COOC2H5 - o'rik hidli.

SUVNING
TURLI
TURLARI

🪴 Suv - koinotdagi barcha narsalar u orqali yaratilingan modda !

🪴 Suv - universal erituvchi !

• Eng toza suvlar : yomg'ir suvi, qor suvi, buloq suvlari !

• Kristalizatsion suvlar : CuSO4 • 5H2O kabi kristalagidratlardagi suvlar !

• Konstitutsion suvlar : Ca(HCO3)2 kabi moddalar tarkibidagi o'zlashtirma suvlar. Ular ushbu moddalar parchalanganda qayatdan ajralib chiqadi !

• Kondensatsion suvlar : bug'dan qaytadan suyuqlikka aylantirilgan suvlar !

• Og'ir suvlar : yerosti suvlari, ya'ni, kachalka suvlari !

• Yengil suvlar : vodoprovod yoki distillangan suvlar, sotuvdagi gazsiz suvlar !

• Izotop tarkibiga ko'ra : H2O - oddiy suv ; D2O - og'ir suv ; T2O - o'ta og'ir suv !

• Biologik xususiyatiga ko'ra : o'lik va tirik suvlar !

• Tuz miqdoriga ko'ra : chuchuk va sho'r suvlar !

📝 Gidratlanish - suvni biriktirib olish reaksiyasi.

📝 Digidratlanish - suv ajralib chiqish reaksiyasi.

📝 Gidrogenlanish - vodorodni biriktirib olish reaksiyasi.

📝 Degidrogenlanish - vodorod ajralib chiqarish reaksiyasi.

📝 Neytrallanish - asos bilan kislota ta'sirida tuz va suv hosil bo'ladigan reaksiyalar.

📝 Eterifikatsiya- Murakkab efirlar hosil bo‘lish reaksiyasi

📝 Piroliz(olov)- Qizdirib moddalarni parchalash

📝 Elektroliz- Elektr toki yordamida parchalash

📝 Gidroliz- Suv ta'sirida moddalarni parchalash

📝 Solvoliz- Suvdan boshqa moddalar yordamida parchalash

📝 Termik reaksiya- Issiqlik chiqishi yoki yutilishi bilan boradigan jarayon

📝 Katalitik reaksiya- Katalizatorlar ishtirokida boradigan reaksiyalar.

#Atamalar

• Termoliz - harorat ta'sirida parchalash ;

• Piroliz - olov ta'sirida kuydirib parchalash ;

• Fotoliz - yorug'lik(odatda quyosh nuri) ta'sirida parchalash ;

• Elektroliz - tok ta'sirida parchalash ;

• Gidroliz - suv ta'sirida parchalash ;

• Alkagoliz - spirt ta'sirida parchalash ;

• Ammonoliz - ammiak ta'sirida parchalash ; ...

📌 XULOSA
Oltingugurt – tabiatda keng tarqalgan va turli xil shakllarda uchraydigan muhim element. U sanoatda, qishloq xo‘jaligida, tibbiyotda va ekologiyada keng qo‘llaniladi. Uning kimyoviy va fizik xossalari murakkab va qiziqarli bo‘lib, turli texnologik jarayonlarda ishlatiladi.
📌 Oltingugurt haqidagi ushbu maqolani foydali deb hisobladingizmi? Kanalimizga a'zo bo‘ling!
🔗 Telegram kanali: @Ustoz_edu

🔬 OLTINGUGURT (SULFUR, S) – XUSUSIYATLARI, TABIATDA UCHRASHI, ALLOTROPIK SHAKLLARI VA OLINISH USULLARI
Oltingugurt (Sulfur, S) – bu kimyoviy element bo‘lib, D.I. Mendeleevning davriy jadvalida VIA guruhga mansub. Oltingugurt tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, metallmas element hisoblanadi. Uning biologik, sanoat va kimyoviy jihatdan muhim ahamiyati bor.
📌 OLTINGUGURTNING TABIATDA UCHRASHI
Oltingugurt erkin holda va turli kimyoviy birikmalar tarkibida uchraydi.
🔹 1. Erkin holda uchrashi
Oltingugurt vulkanik hududlarda, tog‘ jinslari orasida, yer osti konlarida tiniq sariq kristallar yoki chang holida uchraydi.
Asosiy oltingugurt konlari:
🟡 AQSh (Texas, Luiziana) – oltingugurt qazib olishning yirik markazlari
🟡 Meksika – tabiiy konlar ko‘p
🟡 Italiya (Sitsiliya) – qadimiy oltingugurt konlari mavjud
🟡 O‘zbekiston (Sho‘rtan, Muborak) – tabiiy gaz konlarida oltingugurt birikmalari bor
🔹 2. Kimyoviy birikmalar tarkibida uchrashi
Oltingugurt quyidagi birikmalar tarkibida keng tarqalgan:
📌 Sulfidlar (S²⁻ birikmalar):
✅ Pirrit (FeS₂) – temir va oltingugurt minerali
✅ Galenit (PbS) – qo‘rg‘oshin rudasi
✅ Sfalerit (ZnS) – rux rudasi
📌 Sulfatlar (SO₄²⁻ birikmalar):
✅ Gips (CaSO₄·2H₂O) – qurilish materiallari tarkibida
✅ Barit (BaSO₄) – rentgen kontrast moddalarida ishlatiladi
📌 Organik birikmalar tarkibida:
✅ Neft va tabiiy gaz – oltingugurtning merkaptan va sulfidlar shaklida bo‘lishi
✅ Tirik organizmlar – aminokislotalar (sistein, metionin) va oqsillar tarkibida
📌 OLTINGUGURTNING ALLOTROPIK SHAKLLARI
Oltingugurt bir necha allotropik shakllarda mavjud bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilar:
🔸 1. Rombik oltingugurt (S₈)
📍 Eng barqaror shakl
📍 Sariq rangli, kristall holatdagi modda
📍 Tabiatda eng ko‘p uchraydi
🔸 2. Monoklin oltingugurt (S₈)
📍 Juda o‘xshash tuzilishga ega, lekin yuqori haroratda hosil bo‘ladi
📍 Tez soviganida yana rombik shaklga o‘tadi
🔸 3. Amorft oltingugurt
📍 Suyuq oltingugurt tez sovitilganda hosil bo‘ladi
📍 Yumshoq, elastik modda
📍 Kimyoviy jihatdan faolroq
📌 OLTINGUGURTNING LABORATORIYADA VA SANOATDA OLINISHI
🔬 Laboratoriyada oltingugurt olish usullari
1️⃣ Metallsulfidlarni qizdirish
📍 2HgS + O₂ → 2Hg + SO₂ ↑
📍 FeS₂ + O₂ → Fe₂O₃ + SO₂ ↑
2️⃣ Sulfatlarning ko‘mir bilan qaytarilishi
📍 CaSO₄ + C → CaS + CO₂ ↑
📍 BaSO₄ + C → BaS + CO₂ ↑
🏭 Sanoatda oltingugurt ishlab chiqarish usullari
1️⃣ Frash usuli – oltingugurt konlaridan qazib olish:
🔸 Yerdan 110–160°C haroratdagi suv bug‘i yuboriladi
🔸 Oltingugurt suyuq holatga keladi va yuqoriga chiqib, yig‘iladi
2️⃣ Neft va tabiiy gaz tarkibidan ajratib olish
🔸 Neft va tabiiy gaz tarkibidagi H₂S gazini yondirish yoki oksidlash orqali olinadi
📍 2H₂S + O₂ → 2S + 2H₂O
3️⃣ Piritlarni qizdirish va oksidlash
🔸 FeS₂ + O₂ → Fe₂O₃ + SO₂
🔸 SO₂ keyinchalik sulfat kislotaga aylantiriladi
📌 OLTINGUGURTNING FIZIK VA KIMYOVIY XOSSALARI
⚛️ Fizik xossalari
🟡 Sariq rangda
🟡 Suvda erimaydi, ammo benzol va CS₂ da eriydi
🟡 Erish harorati: ~115°C
🟡 Qaynash harorati: ~445°C
🧪 Kimyoviy xossalari
📍 1. Oksidlanish va qaytarilish reaktsiyalari
🔸 Kuchli oksidlovchilar bilan oksidlanadi:
📍 S + O₂ → SO₂
📍 S + 3F₂ → SF₆
🔸 Metallarga nisbatan qaytaruvchi xususiyat ko‘rsatadi:
📍 Fe + S → FeS
📍 8Li + S → 4Li₂S
📍 2. Kislotalar bilan o‘zaro ta’sir qiladi
📍 HNO₃ bilan oksidlanadi va sulfat kislotaga aylanadi:
📍 S + 6HNO₃ → H₂SO₄ + 6NO₂ + 2H₂O
📌 OLTINGUGURTNING AMALIY AHAMIYATI
🏭 Sanoat va texnologiyada
✅ Sulfur kislotasi ishlab chiqarish (H₂SO₄)
✅ O‘g‘itlar (ammoniy sulfat, superfosfat)
✅ Portlovchi moddalar (dinamit va qora porox)
✅ Rezinani vulkanizatsiya qilish
🌿 Qishloq xo‘jaligida
✅ Zamburug‘larga qarshi fungitsid sifatida
✅ Insektitsid va o‘simliklarni himoya qilish vositalari
💊 Tibbiyotda
✅ Teri kasalliklari uchun sulfidli malhamlar
✅ Ichki organlarga ta’sir qiluvchi dorilar tarkibida

🔬 PENTAFOSFAT YO‘LI (PENTOZOFOSFAT YO‘LI) – HUJAYRALAR ENERGIYA VA BIOSENTEZ MANBASI
Pentozofosfat yo‘li (PFP yoki Geksazofosfat shunt deb ham ataladi) – bu hujayralarda sodir bo‘ladigan muqobil metabolik yo‘l bo‘lib, u glyukoza-6-fosfat dan riboz-5-fosfat va NADPH ishlab chiqarishda ishtirok etadi. 🔄🧬
Bu jarayon glyukozaning parchalanishining yon yo‘llaridan biri bo‘lib, ayniqsa biosintez va hujayralarni oksidlovchi shikastlanishdan himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. 🌟
📌 Pentozofosfat yo‘lining asosiy vazifalari
✔ NADPH hosil qilish – bu antioxidant himoya va anabolik jarayonlar uchun muhim 🛡️⚡
✔ Riboz-5-fosfat sintezi – DNK, RNK va nukleotidlar sintezi uchun kerak 🧬🔠
✔ Metabolik oraliq moddalarni ta’minlash – turli biosintez jarayonlarida ishlatiladi 🔄
🔬 Pentozofosfat yo‘lining ikki bosqichi
1️⃣ Oksidlovchi bosqich (NADPH ishlab chiqarish)
Bu bosqichda glyukoza-6-fosfat fermentlar ta’sirida ribuloza-5-fosfat ga aylanadi va bu jarayonda NADPH hosil bo‘ladi.
📍 Muhim fermentlar:
🔹 Glyukoza-6-fosfat degidrogenaza (G6PD) – NADPH ishlab chiqarishning asosiy fermenti 🏭
🔹 6-fosfoglukonat degidrogenaza – karbon dioksid (CO₂) ajralishi bilan ribuloza-5-fosfat hosil bo‘lishiga yordam beradi
2️⃣ Nooxidlovchi bosqich (Riboz-5-fosfat sintezi)
Bu bosqichda ribuloza-5-fosfatdan riboz-5-fosfat hosil bo‘ladi, bu esa nukleotidlar va DNK/RNK sintezi uchun zarur.
📍 Muhim fermentlar:
🔹 Transketolaza – metabolik oraliq moddalarni hosil qiladi 🌀
🔹 Transaldolaza – uglevodlarning boshqa yo‘llarga o‘tishiga yordam beradi 🔄
💡 Pentozofosfat yo‘li organizmda qayerda faol?
📌 Yuqori darajada NADPH talab qiladigan to‘qimalar:
✅ Jigar – yog‘ kislotalari va xolesterin sintezi uchun 🏭
✅ Qizil qon hujayralari – oksidlanishdan himoya qilish uchun 🛡️
✅ Böyrak usti bezi – steroid gormonlar sintezi uchun 🧬
✅ Tuxumdonlar va moyaklar – jinsiy gormonlar ishlab chiqarish uchun 🏥
✅ Miyaning ba’zi qismlari – neyronlar faoliyatini qo‘llab-quvvatlash uchun 🧠
🔎 Pentozofosfat yo‘lining ahamiyati
⚡ Antioksidant himoya – NADPH yordamida glutation (GSH) qayta tiklanadi va bu hujayralarni oksidlovchi shikastlanishdan saqlaydi 🛡️
⚡ DNK va RNK sintezi – hujayralar bo‘linishida muhim rol o‘ynaydi 🧬
⚡ Biosintez jarayonlariga xomashyo beradi – yog‘ kislotalari va steroid gormonlar hosil bo‘lishida qatnashadi 🏗️
⚡ Metabolizmning muqobil yo‘li – hujayralar energiya ehtiyojlariga moslashish imkonini beradi 🔄
🩺 Pentozofosfat yo‘li bilan bog‘liq kasalliklar
🚨 G6PD yetishmovchiligi – bu genetik kasallik bo‘lib, qizil qon hujayralari (eritrotsitlar) oksidlovchi stressga chidamsiz bo‘lib qoladi.
📌 Asoratlari: Gemolitik anemiya, charchoq, bosh aylanishi, nafas yetishmovchiligi 😷
📞 Qo‘shimcha ma’lumot va murojaat uchun:
📱 +998901949919
📱 +998915363005
📱 +998995859070
🔗 Bizning Telegram kanalimiz: @Ustoz_edu
👉 Postni ulashing va foydali bilimlaringizni oshiring! 🧪🚀

KREBS TSIKLI – HAYOT MANBASI! 🔄🔥
Krebs tsikli (sitrat tsikli, trikarboksilik kislotalar tsikli) – bu tirik organizmlarning asosiy energiya manbai bo‘lib, mitoxondriyalar ichida sodir bo‘ladigan biokimyoviy jarayondir. 🚀
🔬 Krebs tsikli nima?
Krebs tsikli – bu atsetil-KoA (oziq-ovqat tarkibidagi yog‘lar, oqsillar va uglevodlardan hosil bo‘lgan molekula) oksidlanishi natijasida energiya hosil qiluvchi katabolik jarayon.
📍 Muhim faktlar:
✅ Krebs tsikli mitoxondriya matriksida sodir bo‘ladi 🏭
✅ ATP (energiyaning universal shakli) hosil bo‘lishiga yordam beradi ⚡
✅ CO₂ chiqarib yuboriladi, bu esa nafas chiqarishda ishtirok etadi 🌬️
✅ NADH va FADH₂ hosil bo‘lib, ular keyinchalik elektron tashish zanjirida ishlatiladi 🔋
🔁 Krebs tsiklining bosqichlari
1️⃣ Asetil-KoA va Oksaloatsetat – birlashib sitrat hosil qiladi 🌀
2️⃣ Izositrat hosil bo‘lishi – fermentlar yordamida izomerlanish sodir bo‘ladi 🔄
3️⃣ Alfa-ketoglutarat hosil bo‘lishi – NADH va CO₂ ajralib chiqadi 💨
4️⃣ Suksinil-KoA hosil bo‘lishi – yana NADH ajraladi 💡
5️⃣ Suksinat hosil bo‘lishi – GTP yoki ATP sintezlanadi ⚡
6️⃣ Fumarat hosil bo‘lishi – FADH₂ ajraladi 🚀
7️⃣ Malat hosil bo‘lishi – suv ishtirokida o‘zgarish sodir bo‘ladi 💧
8️⃣ Oksaloatsetat qayta hosil bo‘ladi – Tsikl yana boshlanishi uchun tayyor bo‘ladi 🔁
⚡ Nima uchun Krebs tsikli muhim?
🔹 Energiya hosil qiladi – har bir tsiklda 10 ATP ekvivalentida energiya ajraladi 🔥
🔹 Oziq moddalarning parchalanishida ishtirok etadi 🍎🥩
🔹 Naqshli tsikl bo‘lib, qayta ishlash jarayonini ta’minlaydi 🔄
🔹 Organizmda uglevod, yog‘ va oqsillar almashinuvida muhim rol o‘ynaydi 🧬
💡 Qiziqarli faktlar
✅ Krebs tsiklini 1940-yilda Hans Krebs kashf etgan va buning uchun 1953-yilda Nobel mukofotini olgan 🏆
✅ Har bir glyukozadan 2 ta Krebs tsikli o‘tadi! ⚙️
✅ Mitoxondriyani "hujayra elektr stansiyasi" deb ham atashadi, chunki u energiya ishlab chiqaradi ⚡🏭
📌 Qo‘shimcha ma’lumotlar va murojaat uchun:
📞 Bog‘lanish uchun:
📱 +998901949919
📱 +998915363005
📱 +998995859070
🔗 Bizning Telegram kanalimiz: @Ustoz_edu
👉 Postni do‘stlaringiz bilan ulashing va bilimlaringizni oshiring! 🔥🚀