Xitoyning dengizdagi hukmronligi: Pekin qanday qilib global port imperiyasini barpo etmoqda
Karim Abdullayev, mustaqil tadqiqotchi
Panamaning “Dengiz Ipak yo‘li” loyihasidan chiqish qarori Xitoyning jahon dengiz savdo yo‘llariga ta’siriga qarshi kuchayib borayotgan qarshilikdan dalolat bermoqda. Biroq, ushbu mahalliy epizodga qaramay, Xitoy davlat investitsiyalari, portlar ustidan strategik nazorat va biznes hamda davlat o‘rtasidagi yaqin aloqalar kombinatsiyasidan foydalangan holda dengizdagi hukmronligini mustahkamlashda davom etmoqda.
Portlar – kuch vositasi sifatida
Xitoyning COSCO (6,4%) va CMP (6,2%) kompaniyalari global port yuk aylanmasining 12,6%ni nazorat qiladi, bu esa Xitoyni dengiz savdosidagi asosiy o‘yinchilardan biriga aylantiradi. Taqqoslash uchun, eng yirik mustaqil operator hisoblangan Singapurdagi PSA International kompaniyasi 7,2% ulushga ega.
"Bir makon, bir yo‘l" tashabbusi doirasida Xitoy o‘ziga Yevropada 23, Shimoliy va Markaziy Amerikada 13, Yaqin Sharqda 11, Afrika va Janubi-Sharqiy Osiyoda 8 portga, shuningdek, Peru, Misr va Malayziyaning muhim portlarini qo‘lga kiritdi. Ushbu infratuzilmaviy investitsiyalar Xitoyga nafaqat yetkazib berish jarayonlarini nazorat qilish, balki global bozor shartlarini ham belgilash imkonini bermoqda.
Iqtisodiyot – ta’sir quroli sifatida
Xitoy kompaniyalari bilan terminal shartnomalari imzolangandan so‘ng, ushbu davlatlarning Xitoy bilan savdosi o‘rtacha 21%ga oshadi, bu esa, avvalo, Xitoy korporatsiyalariga xarajatlarni kamaytirish orqali foyda keltiradi. Ushbu iqtisodiy bog‘liqlik esa hamkor davlatlarni Pekinning iqtisodiy bosimiga nisbatan zaif qiladi.
Xitoyning China Merchants Port Holdings va COSCO Shipping Ports kabi davlat kompaniyalari davlat kapitaliga va strategik shartnomalarga imtiyozli kirish huquqiga ega bo‘lib, iqtisodiy loyihalarni geosiyosiy vositalarga aylantirmoqda. AQShdan farqli o‘laroq (u yerda terminal operatorlari mustaqil harakat qiladi), Xitoy davlat subsidiyalari va monopoliyadan foydalanib, o‘z ta’sirini oshirmoqda.
Harbiy omil va strategik ekspansiya
AQSh harbiy-dengiz mavjudligi jihatidan yetakchi bo‘lsa-da, tijorat kemasozligi va port infratuzilmasida Xitoydan ancha ortda qolmoqda. AQShning eng yirik port operatorlari orasida davlat kompaniyalari yo‘q, Xitoy esa Suvaysh va Panama kanallari kabi o‘nlab muhim logistika markazlarini boshqaradi.
Uzoq muddatda Xitoy portlar ustidan nazoratni nafaqat iqtisodiy, balki harbiy-strategik maqsadlar uchun ham ishlatishi mumkin. "Fuqarolik-harbiy integratsiya" siyosati Pekinga tijoriy obyektlardan harbiy operatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash uchun foydalanish imkonini beradi.
Jahon savdosining kelajagi: Xitoy portlari G‘arb manfaatlariga qarshi
Vashington jahon savdosining Xitoyga tobora bog‘lanib borayotganidan xavotirda bo‘lib, Pekinning ekspansiyasini cheklashga harakat qilmoqda, ammo hozircha kerakli natijasiz. Hatto AQShning o‘zida ham Xitoy kompaniyalari beshta port aktivlariga egalik qilishda davom etmoqda va ularni boshqa hech kim bilan almashtirish imkoni yo‘q.
Agar hozirgi tendensiya davom etsa, Xitoy nafaqat yetakchi dengiz savdo o‘yinchisi sifatida o‘z mavqeini mustahkamlaydi, balki jahon savdo yo‘nalishlarini ham o‘z manfaatlariga mos ravishda qayta shakllantirishga muvaffaq bo‘ladi. Buyuk davlatlar o‘rtasidagi raqobat sharoitida okeanlarni nazorat qilish uchun kurash XXI asrning asosiy muammolaridan biriga aylanishi ehtimoli tobora ortib bormoqda.
Strategic Focus: Central Asia
Karim Abdullayev, mustaqil tadqiqotchi
Panamaning “Dengiz Ipak yo‘li” loyihasidan chiqish qarori Xitoyning jahon dengiz savdo yo‘llariga ta’siriga qarshi kuchayib borayotgan qarshilikdan dalolat bermoqda. Biroq, ushbu mahalliy epizodga qaramay, Xitoy davlat investitsiyalari, portlar ustidan strategik nazorat va biznes hamda davlat o‘rtasidagi yaqin aloqalar kombinatsiyasidan foydalangan holda dengizdagi hukmronligini mustahkamlashda davom etmoqda.
Portlar – kuch vositasi sifatida
Xitoyning COSCO (6,4%) va CMP (6,2%) kompaniyalari global port yuk aylanmasining 12,6%ni nazorat qiladi, bu esa Xitoyni dengiz savdosidagi asosiy o‘yinchilardan biriga aylantiradi. Taqqoslash uchun, eng yirik mustaqil operator hisoblangan Singapurdagi PSA International kompaniyasi 7,2% ulushga ega.
"Bir makon, bir yo‘l" tashabbusi doirasida Xitoy o‘ziga Yevropada 23, Shimoliy va Markaziy Amerikada 13, Yaqin Sharqda 11, Afrika va Janubi-Sharqiy Osiyoda 8 portga, shuningdek, Peru, Misr va Malayziyaning muhim portlarini qo‘lga kiritdi. Ushbu infratuzilmaviy investitsiyalar Xitoyga nafaqat yetkazib berish jarayonlarini nazorat qilish, balki global bozor shartlarini ham belgilash imkonini bermoqda.
Iqtisodiyot – ta’sir quroli sifatida
Xitoy kompaniyalari bilan terminal shartnomalari imzolangandan so‘ng, ushbu davlatlarning Xitoy bilan savdosi o‘rtacha 21%ga oshadi, bu esa, avvalo, Xitoy korporatsiyalariga xarajatlarni kamaytirish orqali foyda keltiradi. Ushbu iqtisodiy bog‘liqlik esa hamkor davlatlarni Pekinning iqtisodiy bosimiga nisbatan zaif qiladi.
Xitoyning China Merchants Port Holdings va COSCO Shipping Ports kabi davlat kompaniyalari davlat kapitaliga va strategik shartnomalarga imtiyozli kirish huquqiga ega bo‘lib, iqtisodiy loyihalarni geosiyosiy vositalarga aylantirmoqda. AQShdan farqli o‘laroq (u yerda terminal operatorlari mustaqil harakat qiladi), Xitoy davlat subsidiyalari va monopoliyadan foydalanib, o‘z ta’sirini oshirmoqda.
Harbiy omil va strategik ekspansiya
AQSh harbiy-dengiz mavjudligi jihatidan yetakchi bo‘lsa-da, tijorat kemasozligi va port infratuzilmasida Xitoydan ancha ortda qolmoqda. AQShning eng yirik port operatorlari orasida davlat kompaniyalari yo‘q, Xitoy esa Suvaysh va Panama kanallari kabi o‘nlab muhim logistika markazlarini boshqaradi.
Uzoq muddatda Xitoy portlar ustidan nazoratni nafaqat iqtisodiy, balki harbiy-strategik maqsadlar uchun ham ishlatishi mumkin. "Fuqarolik-harbiy integratsiya" siyosati Pekinga tijoriy obyektlardan harbiy operatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash uchun foydalanish imkonini beradi.
Jahon savdosining kelajagi: Xitoy portlari G‘arb manfaatlariga qarshi
Vashington jahon savdosining Xitoyga tobora bog‘lanib borayotganidan xavotirda bo‘lib, Pekinning ekspansiyasini cheklashga harakat qilmoqda, ammo hozircha kerakli natijasiz. Hatto AQShning o‘zida ham Xitoy kompaniyalari beshta port aktivlariga egalik qilishda davom etmoqda va ularni boshqa hech kim bilan almashtirish imkoni yo‘q.
Agar hozirgi tendensiya davom etsa, Xitoy nafaqat yetakchi dengiz savdo o‘yinchisi sifatida o‘z mavqeini mustahkamlaydi, balki jahon savdo yo‘nalishlarini ham o‘z manfaatlariga mos ravishda qayta shakllantirishga muvaffaq bo‘ladi. Buyuk davlatlar o‘rtasidagi raqobat sharoitida okeanlarni nazorat qilish uchun kurash XXI asrning asosiy muammolaridan biriga aylanishi ehtimoli tobora ortib bormoqda.
Strategic Focus: Central Asia