Forward from: Eron-Turkiya: tahlil va xabarlar
So‘nggi 15 yil ichida Yaqin Sharq G‘azo, Livan, Liviya, Sudan, Suriya va Yamanda vayronkor urushlarni boshdan kechirdi. Yuz minglab odamlar halok bo‘ldi, millionlab kishilar qochqin bo‘ldi, harbiy harakatlar mintaqa iqtisodiyotini o‘nlab yillarga orqaga surdi. G‘azo ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi 1955-yil ko‘rsatkichlariga qaytdi, deydi ekspertlar.
Jahon banki va BMT hisob-kitoblariga ko‘ra, mintaqani qayta tiklash uchun $350–650 mlrd kerak bo‘ladi, shundan $40–50 mlrd faqat G‘azo uchun. Biroq asosiy muammo mablag‘ yetishmovchiligi emas, balki siyosiy kelishmovchiliklardir. Qonuniy tuzilmalar qulashi, tashqi kuchlarning manfaatlari va geosiyosiy o‘yindan foydalanish barqaror tinchlikka erishishni imkonsiz qiladi.
Tarixiy misol – Marshall rejasi, u Ikkinchi jahon urushidan keyin Yevropaning tiklanishiga yordam bergan. AQSh $13,3 mlrd (hozirgi $170 mlrdga teng) ajratgan, lekin bu mablag‘lar Yevropa davlatlarining iqtisodiy integratsiyasi, kollektiv mudofaa (NATO) va liberal dunyo tartibiga qo‘shilishi sharti bilan berilgan.
Bugungi Yaqin Sharq xuddi shunday vayronagarchilikni boshdan kechirmoqda:
• G‘azo urushi: 47 000 kishi halok bo‘ldi, 70% bino vayron bo‘ldi.
• Suriya urushi: 600 000 odam halok bo‘ldi, 12 mln qochqin, 90% aholi qashshoqlik chegarasidan pastda yashaydi.
• Yaman: 20 mln odam bevosita gumanitar yordamga muhtoj, milliy valyuta 80% qadrsizlandi.
Halokatga qaramay, yirik o‘yinchilar – AQSh, Isroil, Eron va Arab monarxiyalari – o‘tgan xatolarni takrorlamoqda. Ular iqtisodiy loyihalarni (Isroil va Saudiya Arabistoni normallashtirilishi, Eronga qarshi bitimlar) ilgari suryapti, ammo siyosiy haqiqatlarni e’tiborsiz qoldiryapti. Siyosiy kelishuvsiz tiklanish zo‘ravonlik sikllarini kuchaytiradi xolos.
Xo’sh, mavjud vaziyatdan chiqish uchun nima qilish kerak?
Birinchidan, mas’uliyatli siyosiy institutlarni shakllantirish va o‘tish davri adolati.
Ikkinchidan, infrastruktura bilan birgalikda taraqqiyot dasturlarini qo’llab-quvvatlash.
Uchinchidan, falastinliklarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini tan olish.
To’rtinchidan, ichki nizolarni hal etish, ya’ni ularni muzlatib qo‘ymaslik.
Yaqin Sharq haqiqatdan ham yangi tartibga muhtoj, lekin siyosiy yechimlarsiz hech qanday mablag‘ uni yangi vayronagarchiliklardan qutqara olmaydi.
M.Imomov, siyosiy ekspert
@erontahlili
Jahon banki va BMT hisob-kitoblariga ko‘ra, mintaqani qayta tiklash uchun $350–650 mlrd kerak bo‘ladi, shundan $40–50 mlrd faqat G‘azo uchun. Biroq asosiy muammo mablag‘ yetishmovchiligi emas, balki siyosiy kelishmovchiliklardir. Qonuniy tuzilmalar qulashi, tashqi kuchlarning manfaatlari va geosiyosiy o‘yindan foydalanish barqaror tinchlikka erishishni imkonsiz qiladi.
Tarixiy misol – Marshall rejasi, u Ikkinchi jahon urushidan keyin Yevropaning tiklanishiga yordam bergan. AQSh $13,3 mlrd (hozirgi $170 mlrdga teng) ajratgan, lekin bu mablag‘lar Yevropa davlatlarining iqtisodiy integratsiyasi, kollektiv mudofaa (NATO) va liberal dunyo tartibiga qo‘shilishi sharti bilan berilgan.
Bugungi Yaqin Sharq xuddi shunday vayronagarchilikni boshdan kechirmoqda:
• G‘azo urushi: 47 000 kishi halok bo‘ldi, 70% bino vayron bo‘ldi.
• Suriya urushi: 600 000 odam halok bo‘ldi, 12 mln qochqin, 90% aholi qashshoqlik chegarasidan pastda yashaydi.
• Yaman: 20 mln odam bevosita gumanitar yordamga muhtoj, milliy valyuta 80% qadrsizlandi.
Halokatga qaramay, yirik o‘yinchilar – AQSh, Isroil, Eron va Arab monarxiyalari – o‘tgan xatolarni takrorlamoqda. Ular iqtisodiy loyihalarni (Isroil va Saudiya Arabistoni normallashtirilishi, Eronga qarshi bitimlar) ilgari suryapti, ammo siyosiy haqiqatlarni e’tiborsiz qoldiryapti. Siyosiy kelishuvsiz tiklanish zo‘ravonlik sikllarini kuchaytiradi xolos.
Xo’sh, mavjud vaziyatdan chiqish uchun nima qilish kerak?
Birinchidan, mas’uliyatli siyosiy institutlarni shakllantirish va o‘tish davri adolati.
Ikkinchidan, infrastruktura bilan birgalikda taraqqiyot dasturlarini qo’llab-quvvatlash.
Uchinchidan, falastinliklarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini tan olish.
To’rtinchidan, ichki nizolarni hal etish, ya’ni ularni muzlatib qo‘ymaslik.
Yaqin Sharq haqiqatdan ham yangi tartibga muhtoj, lekin siyosiy yechimlarsiz hech qanday mablag‘ uni yangi vayronagarchiliklardan qutqara olmaydi.
M.Imomov, siyosiy ekspert
@erontahlili