Atoyiyning ushbu g‘azali oshiqning ishqiy iztiroblari, yor husniga oshuftaligi va uning beparvoligidan kelib chiqqan g‘am-alamlarini o‘zida aks ettiradi. Endi baytlarga to‘xtalib, ularning chuqur ma’nosini sharhlab chiqamiz.
Bayt:
Jamoling vasfini qildim chamanda,
Qizordi gul uyottin anjumanda.
Shoir chamanzorda (bog‘da) yorni ta’riflab, uning husnini madh etganda, gul uyatdan qizarganini aytadi. Bunda yorning husni o‘zining tabiiy go‘zalligi bilan hatto gulni ham uyaltirishi nazarda tutilgan. Bu, go‘zal yor tabiatdan ham go‘zalroq ekanligini ifodalovchi tashbehdir.
Bayt:
Tamanno qilg‘ali la’lingni ko‘nglum,
Kishi bilmas onikim, qoldi qanda?
Shoir yorning la’li – uning qizil va chiroyli lablarini orzu qilganini aytadi. Biroq, u shunday deydiki, hech kim bu la’lning qayerda ekanini bilmaydi. Bu oshiqning yorga yetishish mushkul ekanini, uning vasliga yetishish imkonsizligini bildiradi.
Bayt:
Solib borma meni, ey Yusufi husn,
Bir kun Ya’qubtek baytul hazanda.
Shoir yorni go‘zal payg‘ambar Hazrat Yusufga o‘xshatadi, o‘zini esa Hazrat Yoqubdek his qiladi. Yoqub o‘g‘li Yusufdan ayrilib, g‘am-alam ichida qolganidek, shoir ham yordan ayrilib, dard chekishini bildiradi. U yorga iltijo qilib, meni g‘amga, qayg‘u uyiga tashlama, deb yolvoradi.
Bayt:
Uzun sochingdan uzmasmen ko‘ngulni,
Ayog‘ing qanda bo‘lsa, boshim anda.
Bu baytda oshiqning fidoyiligi va sadoqati ko‘rsatiladi. U yordan yuz o‘girmasligini, qayerda bo‘lsa, unga ergashishini bildiradi. Ya’ni, agar yorning oyoqlari bir joyga tegsa, uning boshi ham xuddi o‘sha yerda bo‘ladi. Bu oshiqning yorga mutlaq bo‘ysunishini va unga tobe ekanligini ifodalaydi.
Bayt:
Raqiblarg‘a qilur la’ling tabassum,
Qonimni g‘ussadin toshurmog‘ing ne?
Shairning dardli nidosi! Yorning la’li – lablari raqiblarga kulib boqmoqda, lekin oshiq bu beparvolik va rashk tufayli qon yutmoqda. Bu yerda yorga murojaat qilib, menga g‘am-alam berishing nimasi, deb savol beradi. Oshiq yorga nolib, uning qilmishidan iztirob chekayotganini bildiradi.
Bayt:
Ko‘ngul shishasida mehring mayidir,
Jafo birla anga tosh urmog‘ing ne?
Bu baytda shoirning eng chuqur iztirobi ifodalanadi. Oshiqning yuragi shishaga, yorga bo‘lgan mehri esa unga quyilgan mayga o‘xshatiladi. Agar yor unga jabr qilsa, bu shishaga tosh urish bilan barobar bo‘ladi. Ya’ni, agar ma’shuqa beparvolik bilan jabr qilaversa, oshiqning yuragi chilparchin bo‘lishi aniq. Bu baytda lirik qahramonning toqat-toq bo‘lgani va yorga nola qilayotgani seziladi.
