"Muqaddima" asariga taqriz
Ibn Xaldun jahon tamadduni tarixida betakror iz qoldirgan buyuk mutafakkir, tarixchi va sotsiolog sifatida tanilgan. Uning "Muqaddima" asari ilmiy tafakkur taraqqiyotida tub burilish yasagan fundamental tadqiqot bo‘lib, tarix, sotsiologiya, iqtisodiyot, davlat boshqaruvi va madaniyatshunoslik sohalarini o‘z ichiga olgan nodir asardir. Ushbu kitob nafaqat o‘z davrida, balki hozirgi zamonda ham o‘zining ahamiyatini yo‘qotmagan va ko‘plab olimlar tomonidan ilmiy manba sifatida e’tirof etilgan.
Asarning mohiyati va ilmiy yondashuvini biroz tushunishim qiyin boʻldi balki men tarixshunos yoki filologiyadan ilmim kamligi sabablidir ammo tushunganimni yozdim, aybga buyurmang!
"Muqaddima" asari Ibn Xaldunning mashhur "Kitob al-‘Ibar" (Tarix kitobi) asarining kirish qismi sifatida yozilgan bo‘lsa-da, undagi ilmiy qarashlar alohida mustaqil asar sifatida qabul qilinadi. Ibn Xaldun tarixni oddiy voqealar zanjiri emas, balki ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy qonuniyatlar asosida shakllanuvchi jarayon sifatida ko‘rib chiqadi.
U o‘z tadqiqotida quyidagi asosiy g‘oyalarga e’tibor qaratadi
— Tarixiy voqealar sabab va natijalarining ilmiy tahlili – Ibn Xaldun tarixiy hodisalarning tasodifiy emas, balki aniq sabab va oqibatlarga asoslangan holda yuzaga kelishini ta’kidlaydi. U tarixni tushuntirishda sababiy bog‘liqlik va ijtimoiy dinamikani asosiy tamoyil sifatida qo‘llaydi.
— Sivilizatsiya rivojlanishi va inqirozi – Ibn Xaldunning eng mashhur nazariyalaridan biri bu sivilizatsiyalarning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va yemirilishiga doir tushunchalaridir. U jamiyatlarni qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanuvchi ko‘chmanchi qabilalardan boshlab, markazlashgan davlatlarga qadar bosqichma-bosqich rivojlanishini tahlil qiladi. Har bir sivilizatsiya tabiiy ravishda gullab-yashnash, barqarorlik va inqiroz bosqichlaridan o‘tishini ta’kidlaydi.
— Umronshunoslik – sotsiologiya asoschisi sifatida – Ibn Xaldun "ilm al-umron" (umronshunoslik) tushunchasini joriy etgan bo‘lib, bu zamonaviy sotsiologiyaning ilk tamoyillari sifatida e’tirof etiladi. U jamiyatlarning ijtimoiy tuzilmasi, iqtisodiy faoliyati, demografik o‘zgarishlari va siyosiy tizimlari haqida chuqur tahlil olib borgan.
— Iqtisodiy qarashlari – Ibn Xaldun iqtisodiy jarayonlarni chuqur o‘rgangan va mehnat taqsimoti, soliqlar, bozordagi talab va taklifning jamiyat rivojlanishiga ta’siri kabi masalalarni ilgari surgan. Ayniqsa, soliq stavkalarining oshishi davlat daromadlarini kamaytirishi mumkinligi haqidagi g‘oyasi keyinchalik iqtisodiyot fanida "Laffer egri chizig‘i" deb nom olgan.
— Davlat va hokimiyat nazariyasi – Ibn Xaldun davlatni inson jamiyatining tabiiy ehtiyoji sifatida ko‘radi. U barqaror davlat qurish uchun siyosiy rahbarlarning axloqiy jihatdan mukammal bo‘lishi va adolat tamoyillariga asoslanishi lozimligini ta’kidlaydi.
Asarning bugungi ahamiyatini shunday tushundim
"Muqaddima" asari nafaqat tarixiy ilmiy asar, balki zamonaviy fanlar uchun ham bebaho manba hisoblanadi. U sotsiologiya, iqtisodiyot va siyosatshunoslik kabi sohalarda hamon dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Shuningdek, bugungi jamiyatda hukumatlarning barqarorligi, iqtisodiy islohotlar, globalizatsiya jarayonlari va madaniy ta’sirlar kabi masalalarni tushunishda Ibn Xaldunning qarashlari nihoyatda foydalidir ekan. U insoniyat tarixini takrorlanuvchi davriy jarayon sifatida ko‘rib chiqib, har bir sivilizatsiya uchun saboq chiqarish zarurligini uqtiradi.
Xullas "Muqaddima"ni faqat tarixiy asar sifatida emas, balki kelajakni tushunish uchun ham bebaho manba sifatida o‘qishmiz lozim deb oʻylayman.
Va bu asarni menga hadya sifatida yuborgan insonga katta rahmat aytgan holda,(Alloh ilmni ziyoda qilsin) men ham bu hadyani kimgadir berishni hohladim)!
Ibn Xaldun jahon tamadduni tarixida betakror iz qoldirgan buyuk mutafakkir, tarixchi va sotsiolog sifatida tanilgan. Uning "Muqaddima" asari ilmiy tafakkur taraqqiyotida tub burilish yasagan fundamental tadqiqot bo‘lib, tarix, sotsiologiya, iqtisodiyot, davlat boshqaruvi va madaniyatshunoslik sohalarini o‘z ichiga olgan nodir asardir. Ushbu kitob nafaqat o‘z davrida, balki hozirgi zamonda ham o‘zining ahamiyatini yo‘qotmagan va ko‘plab olimlar tomonidan ilmiy manba sifatida e’tirof etilgan.
Asarning mohiyati va ilmiy yondashuvini biroz tushunishim qiyin boʻldi balki men tarixshunos yoki filologiyadan ilmim kamligi sabablidir ammo tushunganimni yozdim, aybga buyurmang!
"Muqaddima" asari Ibn Xaldunning mashhur "Kitob al-‘Ibar" (Tarix kitobi) asarining kirish qismi sifatida yozilgan bo‘lsa-da, undagi ilmiy qarashlar alohida mustaqil asar sifatida qabul qilinadi. Ibn Xaldun tarixni oddiy voqealar zanjiri emas, balki ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy qonuniyatlar asosida shakllanuvchi jarayon sifatida ko‘rib chiqadi.
U o‘z tadqiqotida quyidagi asosiy g‘oyalarga e’tibor qaratadi
— Tarixiy voqealar sabab va natijalarining ilmiy tahlili – Ibn Xaldun tarixiy hodisalarning tasodifiy emas, balki aniq sabab va oqibatlarga asoslangan holda yuzaga kelishini ta’kidlaydi. U tarixni tushuntirishda sababiy bog‘liqlik va ijtimoiy dinamikani asosiy tamoyil sifatida qo‘llaydi.
— Sivilizatsiya rivojlanishi va inqirozi – Ibn Xaldunning eng mashhur nazariyalaridan biri bu sivilizatsiyalarning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va yemirilishiga doir tushunchalaridir. U jamiyatlarni qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanuvchi ko‘chmanchi qabilalardan boshlab, markazlashgan davlatlarga qadar bosqichma-bosqich rivojlanishini tahlil qiladi. Har bir sivilizatsiya tabiiy ravishda gullab-yashnash, barqarorlik va inqiroz bosqichlaridan o‘tishini ta’kidlaydi.
— Umronshunoslik – sotsiologiya asoschisi sifatida – Ibn Xaldun "ilm al-umron" (umronshunoslik) tushunchasini joriy etgan bo‘lib, bu zamonaviy sotsiologiyaning ilk tamoyillari sifatida e’tirof etiladi. U jamiyatlarning ijtimoiy tuzilmasi, iqtisodiy faoliyati, demografik o‘zgarishlari va siyosiy tizimlari haqida chuqur tahlil olib borgan.
— Iqtisodiy qarashlari – Ibn Xaldun iqtisodiy jarayonlarni chuqur o‘rgangan va mehnat taqsimoti, soliqlar, bozordagi talab va taklifning jamiyat rivojlanishiga ta’siri kabi masalalarni ilgari surgan. Ayniqsa, soliq stavkalarining oshishi davlat daromadlarini kamaytirishi mumkinligi haqidagi g‘oyasi keyinchalik iqtisodiyot fanida "Laffer egri chizig‘i" deb nom olgan.
— Davlat va hokimiyat nazariyasi – Ibn Xaldun davlatni inson jamiyatining tabiiy ehtiyoji sifatida ko‘radi. U barqaror davlat qurish uchun siyosiy rahbarlarning axloqiy jihatdan mukammal bo‘lishi va adolat tamoyillariga asoslanishi lozimligini ta’kidlaydi.
Asarning bugungi ahamiyatini shunday tushundim
"Muqaddima" asari nafaqat tarixiy ilmiy asar, balki zamonaviy fanlar uchun ham bebaho manba hisoblanadi. U sotsiologiya, iqtisodiyot va siyosatshunoslik kabi sohalarda hamon dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Shuningdek, bugungi jamiyatda hukumatlarning barqarorligi, iqtisodiy islohotlar, globalizatsiya jarayonlari va madaniy ta’sirlar kabi masalalarni tushunishda Ibn Xaldunning qarashlari nihoyatda foydalidir ekan. U insoniyat tarixini takrorlanuvchi davriy jarayon sifatida ko‘rib chiqib, har bir sivilizatsiya uchun saboq chiqarish zarurligini uqtiradi.
Xullas "Muqaddima"ni faqat tarixiy asar sifatida emas, balki kelajakni tushunish uchun ham bebaho manba sifatida o‘qishmiz lozim deb oʻylayman.
Va bu asarni menga hadya sifatida yuborgan insonga katta rahmat aytgan holda,(Alloh ilmni ziyoda qilsin) men ham bu hadyani kimgadir berishni hohladim)!