Mirkonomika

AQShning Xitoy tovarlariga o‘rnatgan tariflari mamlakatimizga qanday ta’sir qiladi?
 
Xitoy tomoniga o‘rnatilgan tariflar mamlakatimiz iqtisodiyotiga ikki tomonlama ta’sir qiladi. Birinchidan AQShdan talabning pasayish Xitoy tovarlari narxini pasaytiradi bu esa o‘z navbatida mamlakatimizga  Xitoydan import qilinayotgan tovarlarni pastroq narxlarda import qilish imkoniyatini yaratadi. Ikkinchidan, Xitoyda o‘sishning sekinlashishi natijasida tovarlarimizga talab pasayishi mumkin.

Importga ta’siri. AQSh Xitoydan import qiladigan 500 ta tovarlar (bojxonaning 4 talik kodi bo‘yicha) importi AQShning Xitoydan importida 2021-2023 yillarda 86-89 foiz ulushni tashkil etgan (2024 yilda tovarlar kesimida konsentratsiya kuchaygan va 100 ta tovarning ulushi  80 foizga yetgan).  Ya’ni bu tovarlar AQSh tomonidan qo‘yilgan bojlardan ko‘proq zarar ko‘radi va narxi nisbatan yuqoriroq pasayishga uchraydi.

Bu 500 ta tovar (tovar guruhi) importi esa Xitoydan importimizning 2021 yilda 49,7 foiz, 2022 yilda 48,6 foiz, 2023 yilda esa 54,6 foiz ulushini tashkil etgan. Ya’ni bu tovarlar narxining mintaqada pasayishi (aytaylik bojlar darajasida) o‘z navbatida mamlakatimizga Xitoydan import qilinayotgan tovarlarning qariyb yarmida narxlarning sezilarli pasayishiga olib kelishi mumkin (boshqa tovarlar eksportining AQShga nominal qiymati past bo‘lganligi uchun bojlarning bu tovarlar narxiga ta’siri past bo‘ladi deb o‘yladim). Agar Xitoy valyuta kursini maqsadli qadrsizlantirsa bu narx effektini yanada kuchaytirishi mumkin.

 Eksportga ta’siri. Xitoy eng yirik savdo hamkorimiz hisoblanadi. Xususan, 2024 yilda Xitoy bilan tashqi savdo aylanmasi 12,5 mlrd dollarni tashkil etib, umumiy tashqi savdo aylanmasining 18,9 foizini tashkil etgan. Ammo so‘nggi yillarda Xitoyda iqtisodiy o‘sishning sekinlashishi natijasida, bu davlatga eksportimiz qisqarmoqda. Jumladan, 2024 yilda eksport hajmi 2 mlrd dollarni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 17,4 foizga qisqargan. 2023 yilda esa eksportning qisqarishi 5,6 foizni tashkil etgan edi. So‘nggi 2 yilda Xitoydagi nisbatan talabning pasayishi natijasida eksportning qisqarishi davom etayotgan bir vaqtda savdo urushining boshlanishi Xitoyga eksportning qisqarishini yanada tezlashtirishi mumkin.

@Mirkonomika

Yanvar oyida so‘mning nominal kursi (dollar nisbatan) qadrsizlanishi tezlashgan va bu yaxshi tendensiya

Yanvar oyida so‘mning dollarga nisbatan kursi (o‘rtacha kurs) oldingi oyga nisbatan 0,7 foizga qadrsizlanib oldingi oylardagi ko‘rsatkichga nisbatan tezlashgan. Xususan, o‘rtacha kurs dekabr oyida 0,4 foizga, noyabr oyida 0,2 foizga qadrsizlangan edi.

Asosiy savdo hamkorlarimiz valyutalariga nisbatan ham so‘mning qadrsizlanishi kuzatilgan. Xususan, yuanga nisbatan so‘mning nominal kursi so‘nggi ikki oyda, rublga nisbatan esa avgust oyidan buyon mustahkamlanayotgan edi. Jumladan, noyabr hamda dekabr oylarida so‘mning nominal kursi yuanga nisbatan 1,4 foiz hamda 0,6 foizga mustahkamlangan. Rublga nisbatan iyul-dekabr oylarida so‘mning kumulyativ mustahkamlanishi 15,7 foizni tashkil etgan. Yanvar oyida esa so‘mning nominal kursi yuanga nisbatan 0,4 foizga, rublga nisbatan esa 1,6 foizga qadrsizlangan.

Shuningdek, tengega nisbatan so‘m biroz mustahkamlangan (0,03 foiz) bo‘lsa-da, oldingi oylardagi mustahkamlanish bilan taqqoslaganda yanvar oyida so‘m/tenge juftligi uchun nisbatan barqaror bo‘ldi deyolamiz. Jumladan, so‘m tengega nisbatan dekabr oyida 4,7 foizga, noyabr oyida 1,7 foizga, oktyabr oyida esa 0,7 foizga mustahkamlangan edi. Liraga nisbatan esa so‘m yanvar oyida 1 foizga mustahkamlangan (so‘mning liraga nisbatan mustahkamlanishi ketma-ket 8 oydan buyon davom etmoqda).

Umuman olganda, hozirgi holatda so‘m nominal kursining asosiy valyutaga nisbatan (dollar) qadrsizlanishining tezlashishi hamda asosiy savdo hamkorlarimiz valyutalariga nisbatan barqarorlashib hamda qadrsizlanishni boshlaganligi yaxshi tendensiya hisoblanadi. Chunki so‘nggi oylarda real valyuta kursining mustahkamlanishi kuzatilayotgan edi. Ya’ni so‘nggi oylarda mamlakatimiz hamkorlarimizga nisbatan raqobatbardoshligini yo‘qotayotgan edi. Nominal kursning biroz bo‘lsa-da “to‘g‘rilanishi” esa (albatta yanvar oyidagi qadrsizlanish darajasi yetarli “to‘g‘rilanish” emas) real valyuta kursining uzoq muddatli trendiga qaytishiga yordam beradi.

Xususan, dekabr oyida real samarali almashinuv kursi 0,5 foizga, noyabr oyida 3 foizga oktyabr oyida 1,5 foizga hamda sentyabr oyida 0,4 foizga mustahkamlangan edi.

Albatta ko‘pchilik so‘mning nominal kursi qadrsizlanishini “yomon” tendensiya sifatida qabul qiladi. Lekin real kurs o‘zining uzoq muddatli trendiga (balki 2018 yanvar holatiga, balki 2019 yil sentyabr holatiga) qaytishi yoki hech bo‘lmaganda unga yaqinlashishi kerak, buning uchun esa nominal kursning “to‘g‘rilanishi” talab etiladi. Shunday ekan, ayni hozirgi holatda so‘mning nisbatan tezroq qadrsizlanishi maqsadga muvofiq jarayon bo‘lar edi.

Xususan, real kursning 2019 yil sentyabr holatiga qaytishi uchun nominal kurs 9,7 foizga, 2018 yanvar holatiga qaytish uchun esa 22,4 foizga “to‘g‘rilanishi” talab etiladi.

@Mirkonomika

Dekabr oyida real samarali almashinuv kursi qanday o'zgardi?

Dekabr oyida real valyuta kursining indeksi 122,4 ni, oltinsiz real valyuta kursi indeksi esa 129,2 ni tashkil etdi. 2018 yil yanvariga nisbatan real samarali almashinuv kursi 22,4 foizga, oltinsiz indeks esa 29,2 foizga mustahkamlangan.


Batafsil: https://open.substack.com/pub/mirkonomika/p/dekabr-oyida-real-samarali-almashinuv?r=2g7ypm&utm_campaign=post&utm_medium=web&showWelcomeOnShare=true

Real valyuta kursi nima?

@Mirkonomika

Tashqi savdo defitsitining o‘sishi muammo emas agar....

Behzod Hoshimovga ko‘ra, “Agar chet eldan investitsiyalar (yoki hatto pul transferlari) ko‘paysa - tabiiyki savdo defitsiti oshadi.”

Keling shu holatni mamlakatimiz misolida ko‘rib chiqamiz. 2018-2024 yillarda tashqi savdo defitsiti 5,3 mlrd dollardan 12 mlrd dollarga yetgan. Xo‘sh, defitsitining bunday yuqori o‘sishi faqatgina investitsiyalar o‘sishi bilan izohlanadimi?

Birinchidan, tashqi savdo defitsitiga valyuta kursining o‘zgarishi ta’sir o‘tkazadi (siz va biz kundalik hayotimizda ishlatadigan nominal valyuta kursi emas, real valyuta kursi). Xususan, 2018-2024 (noyabr) yillarda so‘mning real samarali almashinuv kursi (real kurs) 22 foizga mustahkamlangan. Real kursning mustahkamlanishi esa o‘z navbatida tashqi savdo defitsitini yomonlashtiradi. Chunki real mustahkamlanish amalda eksport tovarlarini tashqi bozorda qimmat qilib, import tovarlarini ichki bozorda arzon qilib qo‘yadi.

Bu esa tabiiy jarayonga nisbatan eksportning kamayishi hamda importning nisbatan tezroq o‘sishiga sabab bo‘ladi. Albatta ko‘plab eksport tovarlarimiz real kurs o‘zgarishiga sezuvchan emas (oltin, mis, uran), lekin real kursning sezilarli mustahkamlanishi valyuta kursi o‘zgarishiga sezuvchan tovarlar eksporti hamda importning o‘sishiga ta’sir qilmasdan qolmaydi. Bu esa savdo defitsitini yomonlashtiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Ya’ni boshqacha aytganda, savdo defitsiti o‘sishining bir qismi zaxiralar ishlatilishi hisobiga o‘sgan.

Ikkinchidan, agar joriy operatsiyalar hisobi (savdo balansining kengroq ko‘rinishi: transchegaraviy pul o‘tkazmalari balansi tashqi savdo balansiga qo‘shilgandagi balans) nuqtayi nazaridan qarasak, ko‘ramizki, defitsitning  ortishi faqat xususiy agentlarning talabi o‘sishi hisobiga bo‘lmagan. Ya’ni joriy operatsiyalar hisobi balansi davlat jamg‘arma-investitsiya balansi (byudjet balansi) hamda xususiy jamg‘arma-investitsiya balansi yig‘indisiga teng. Ya’ni sizda agar xususiy sektor balansi manfiy bo‘lib, davlat balansi musbat yoki balans holatida savdo defitsiti shakllanayotgan bo‘lsa, bunda muammo yo‘q, lekin savdo defitsiti byudjetning manfiy balansi hisobiga ham shakllanayotgan bo‘lsa unda biz  xarajatlarning qanchalik samarali ekanligi haqida fikr yuritishimiz zarur. Masalan, byudjet defitsiti samarasiz xarajatlar natijasida yuzaga kelayotgan bo‘lsa, bunda, uning natijasida yuzaga kelayotgan savdo defitsitini "sog‘lom" defitsit deb atash unchalik to‘g‘ri emas.

Masalan, 2023 yilda joriy operatsiyalar hisobi defitsiti YAIMga nisbatan 8,6 foizni tashkil etgan (YAIM revised qilingani bilan 7,7 foiz atrofida), bu defitsitining 5,5 foizi esa davlat sektori hisobiga yuzaga kelgan (byudjet defitsiti YAIMning 5,5 foizini tashkil etgan edi). Byudjetning moliyalashtirilishi esa ichki va tashqi qarz jalb qilinishi evaziga amalga oshiriladi. Xususan, yevrobond chiqarish ham shu jumladan hisoblanadi. Masalan, 2023 yil oktyabr oyida AQSh dollarida joylashtirilgan yevrobondlar foiz stavkasi 8,1 foizni tashkil etgandi. Xo‘sh, tashqi savdo defitsitining o‘sishiga xizmat qilayotgan byudjet defitsiti natijasida kirib kelayotgan moliyaviy oqimlarni (qarz instrumentlari) samarali investitsiya deb aytolamizmi? Menimcha, bu mavzu chuqurroq o‘rganilishi kerak.

Ta’kidlash kerakki, tashqi savdo defitsitining hozirgi holatga kelishini to‘liq “sog‘lom” omillar natijasida yuzaga kelgan deyolmaymiz. Chunki yuqorida ta’kidlanganidek, savdo defitsitining o‘sishida muhim rol o‘ynagan  byudjet defitsiti hamda xalqaro zaxiralar hisobiga mustahkamlanayotgan real valyuta kursi menimcha "sog‘lom" tashqi savdo defitsitini yuzaga keltirgani yo‘q (ya'ni bir qismi).

Shunday ekan, doim ham tashqi savdo defitsitining o‘sishini  investitsiyalarning o‘sishi sifatida xursandchilik bilan qabul qilolmas ekanmiz. Ya’ni tashqi savdo defitsiti haqida gapirayotganimizda mavzuda keltirilgan “agar” judayam muhim.

@Mirkonomika

Markaziy bank real valyuta kursi haqida:

“2024-yil soʻnggi oylaridagi real samarali almashuv kursining maʼlum darajada mustahkamlanishi qisqa muddatli xarakterga ega boʻlib, ayrim savdo hamkorlar valyutalarining qadrsizlanishi hamda bizda inflyatsiya darajasi ularga nisbatan yuqoriligi taʼsirida shakllandi. 2025-yilning ikkinchi yarmida inflyatsiya darajasi pasayib borishi bilan real samarali almashuv kursi oʻzining oʻrta muddatli trendi darajasiga qaytishi kutilmoqda”.


Markaziy bank yil so'nggida real valyuta kursining aynan qanchaga mustahkamlanganligi haqida raqamlarni keltirmagan.

Yuqoridagi grafikda Oltinsiz real samarali almashinuv kursi (REER) oltin eskportini hisobga olmagan holda hisoblangan real samarali almashinuv kursi hisoblanadi. oltinsiz REER 2018 yil bilan taqqoslaganda 27,5 foizga mustahkamlangan.

Albatta ta'kidlash kerakki, hisob kitoblarim Markaziy bank va boshqa tashkilotlardagi raqamlardan farq qilishi mumkin. Bunga sabab davlatlar soni (hamda davlatlar tanlovidagi ) farqda yoki metadologiyadagi kichik farqlar hisoblanadi.

Mamlakatimizning doimiy raqobatdoshligining qanday o‘zgarayotganligi haqida doimiy ma’lumot olib turishning imkoni mavjud emas.

Shu bo‘shliqni to‘ldirish maqsadida har oy shaxsiy hisob kitoblarim asosida real samarali almashinuv kursning qanday o‘zgarayotganligi haqida ma’lumot berib borishni maqsad qildim.

Bunda, real samarali almashinuv kursini hisoblash Xalqaro valyuta jamg‘armasining metodologiyasi asosida 27 ta asosiy hamkorlarimizning ma’lumotlaridan foydalangan holda hisoblab boriladi.

@Mirkonomika

Dollarga nisbatan Rasmiy valyuta kursi 12 962 ming so‘mni tashkil etadi. Xo‘sh, valyutamiz “kuchlimi” yoki “kuchsiz”?

Shu savol bilan ko‘pchilikka murojaat qilinsa, ularning aksariyati boshqa davlatlarda 1 dollarga sotib olish mumkin bo‘lgan mahalliy valyutalar soni orqali taqqoslashni amalga oshiradi. Masalan, 1 dollarga 530 tenge sotib olish mumkin (1 so‘m 0.041 tenge) ya’ni bizdagi ko‘rsatkichdan sezilarli darajada past va bu o‘z navbatida tengening “kuchli” so‘mning esa juda “kuchsiz” valyuta ekanligini anglatishi haqida xulosaga kelishadi.

Lekin iqtisodchilar nominal kursga ko‘pam e’tibor berishmaydi. Chunki nominal kurs mamlakatning raqobatdoshligi yoki valyutamizning xarid qobiliyati haqida deyarli hech qanday ma’lumot bermaydi.

Iqtisodchilar tomonidan kuzatiladigan va iqtisodiy siyosatni yuritishda muhim sanaladigan valyuta kursi, bu real valyuta kursi hisoblanadi. Real kursning nominal kursdan asosiy farqi real kurs nominal kursiga ikki (yoki bir guruh) davlatlardagi narxlar darajasidagi farqni ham hisobga oladi. Yuqorida aytganimdek, nominal kursning o‘zigina bizga yetarli ma’lumot bermaydi.

Masalan, 1 so‘mning 0,041 qozoq tengesiga tengligi bizga raqobatbardoshlik haqida deyarli hech qanday ma’lumot bermaydi. Lekin masalan oshning taxminiy narxi Qozog‘istonda 3000 tenge, O‘zbekistonda esa 40 ming so‘m deyilsa, bilamizki, O‘zbekistonda oshning narxi Qozog‘istonga nisbatan qariyb 39 foizga arzonroq (40000/3000*0.041). Ya’ni, osh orqali hisoblagan real valyuta kursi ko‘rsatdiki, O‘zbekistonda real kurs muvozanatdan 39 foizga pastroq. Bu esa oradagi farq yo‘qolguncha qozoqlar o‘z palovlarini iste’mol qilishni kamaytirib, ko‘proq O‘zbekistondan kelgan oshni iste’mol qilishiga olib kelishi kerak. Albatta osh xalqaro savdo qilinadigan tovar emas. Shu sababli yuqoridagi holat yuz bermaydi.

Lekin ko‘plab tovarlar borki, ular xalqaro savdo elementi hisoblanadi hamda davlatlar orasida savdo qilinadi. Real valyuta kursining o‘zgarishi esa bu davlatlar orasida savdo hajmining o‘sishi yoki kamayishiga ta’sir o‘tkazadi (albatta yagona sabab emas). Ya’ni agar real kurs yuqoridagi kabi O‘zbekistonda nisbatan past baholangan bo‘lsa, bu o‘z navbatida boshqa davlatdan tovarlarimizga talabni oshiradi, ichki iste’molchilarimiz uchun esa import tovarlari narxi yuqorilaydi va ular ichki ishlab chiqarilgan tovarlarga talabini oshirishadi. Agar real valyuta kursi yuqori baholangan yoki mustahkamlanayotgan bo‘lsa teskari holat yuz beradi. Ichki iste’molchilar ko‘proq import tovarlarni iste’mol qilsa, eksport tovarlarining tashqi bozorda raqobatdoshligi pasayib ketadi.

Albatta yuqoridagi misollar, bitta davlat hamda bitta tovar kesimida, real hayotda esa mamlakatlar bitta mamlakat bilan emas ko‘plab mamlakatlar bilan savdo qiladi, bitta mahsulot emas ko‘plab mahsulotlarni sotib oladi va sotadi.

Boshqa davlatlarga nisbatan raqobatdoshlikning qanday o‘zgarishini ko‘rish uchun real samarali almashinuv kursidan foydalaniladi. Uning o‘sishi raqobatdoshlikning kamayayotganligini pasayishi esa oshayotganligini ko‘rsatadi.

Agar xotiram pand bermayotgan bo‘lsa, Markaziy bank 2022 yil noyabr oyigacha real samarali kurs bo‘yicha sharh e’lon qilib borar edi, lekin keyinchalik sharhni e'lon qilish to‘xtatilgan. Hozirgi kunda real kurs bo‘yicha doimiy ma’lumotlarni olishning imkoni yo‘q. Real kurs haqida faqatgina Markaziy bankning boshqaruv yig‘ilishlarida qisqa ma’lumot beriladi. So‘ngi yig‘ilishlarda esa real samarali almashinuv kursi umuman eslanmagan ham. Bundan tashqari, boshqa tashkilotlar tomonidan choraklik yoki yillik sharhlarda yoki bir martalik tahlillarida real kurs bo‘yicha ma’lumotlarni uchratish mumkin, xolos.

@Mirkonomika