Mirkonomika

Yuqoridagi grafikda Oltinsiz real samarali almashinuv kursi (REER) oltin eskportini hisobga olmagan holda hisoblangan real samarali almashinuv kursi hisoblanadi. oltinsiz REER 2018 yil bilan taqqoslaganda 27,5 foizga mustahkamlangan.

Albatta ta'kidlash kerakki, hisob kitoblarim Markaziy bank va boshqa tashkilotlardagi raqamlardan farq qilishi mumkin. Bunga sabab davlatlar soni (hamda davlatlar tanlovidagi ) farqda yoki metadologiyadagi kichik farqlar hisoblanadi.

Mamlakatimizning doimiy raqobatdoshligining qanday o‘zgarayotganligi haqida doimiy ma’lumot olib turishning imkoni mavjud emas.

Shu bo‘shliqni to‘ldirish maqsadida har oy shaxsiy hisob kitoblarim asosida real samarali almashinuv kursning qanday o‘zgarayotganligi haqida ma’lumot berib borishni maqsad qildim.

Bunda, real samarali almashinuv kursini hisoblash Xalqaro valyuta jamg‘armasining metodologiyasi asosida 27 ta asosiy hamkorlarimizning ma’lumotlaridan foydalangan holda hisoblab boriladi.

@Mirkonomika

Dollarga nisbatan Rasmiy valyuta kursi 12 962 ming so‘mni tashkil etadi. Xo‘sh, valyutamiz “kuchlimi” yoki “kuchsiz”?

Shu savol bilan ko‘pchilikka murojaat qilinsa, ularning aksariyati boshqa davlatlarda 1 dollarga sotib olish mumkin bo‘lgan mahalliy valyutalar soni orqali taqqoslashni amalga oshiradi. Masalan, 1 dollarga 530 tenge sotib olish mumkin (1 so‘m 0.041 tenge) ya’ni bizdagi ko‘rsatkichdan sezilarli darajada past va bu o‘z navbatida tengening “kuchli” so‘mning esa juda “kuchsiz” valyuta ekanligini anglatishi haqida xulosaga kelishadi.

Lekin iqtisodchilar nominal kursga ko‘pam e’tibor berishmaydi. Chunki nominal kurs mamlakatning raqobatdoshligi yoki valyutamizning xarid qobiliyati haqida deyarli hech qanday ma’lumot bermaydi.

Iqtisodchilar tomonidan kuzatiladigan va iqtisodiy siyosatni yuritishda muhim sanaladigan valyuta kursi, bu real valyuta kursi hisoblanadi. Real kursning nominal kursdan asosiy farqi real kurs nominal kursiga ikki (yoki bir guruh) davlatlardagi narxlar darajasidagi farqni ham hisobga oladi. Yuqorida aytganimdek, nominal kursning o‘zigina bizga yetarli ma’lumot bermaydi.

Masalan, 1 so‘mning 0,041 qozoq tengesiga tengligi bizga raqobatbardoshlik haqida deyarli hech qanday ma’lumot bermaydi. Lekin masalan oshning taxminiy narxi Qozog‘istonda 3000 tenge, O‘zbekistonda esa 40 ming so‘m deyilsa, bilamizki, O‘zbekistonda oshning narxi Qozog‘istonga nisbatan qariyb 39 foizga arzonroq (40000/3000*0.041). Ya’ni, osh orqali hisoblagan real valyuta kursi ko‘rsatdiki, O‘zbekistonda real kurs muvozanatdan 39 foizga pastroq. Bu esa oradagi farq yo‘qolguncha qozoqlar o‘z palovlarini iste’mol qilishni kamaytirib, ko‘proq O‘zbekistondan kelgan oshni iste’mol qilishiga olib kelishi kerak. Albatta osh xalqaro savdo qilinadigan tovar emas. Shu sababli yuqoridagi holat yuz bermaydi.

Lekin ko‘plab tovarlar borki, ular xalqaro savdo elementi hisoblanadi hamda davlatlar orasida savdo qilinadi. Real valyuta kursining o‘zgarishi esa bu davlatlar orasida savdo hajmining o‘sishi yoki kamayishiga ta’sir o‘tkazadi (albatta yagona sabab emas). Ya’ni agar real kurs yuqoridagi kabi O‘zbekistonda nisbatan past baholangan bo‘lsa, bu o‘z navbatida boshqa davlatdan tovarlarimizga talabni oshiradi, ichki iste’molchilarimiz uchun esa import tovarlari narxi yuqorilaydi va ular ichki ishlab chiqarilgan tovarlarga talabini oshirishadi. Agar real valyuta kursi yuqori baholangan yoki mustahkamlanayotgan bo‘lsa teskari holat yuz beradi. Ichki iste’molchilar ko‘proq import tovarlarni iste’mol qilsa, eksport tovarlarining tashqi bozorda raqobatdoshligi pasayib ketadi.

Albatta yuqoridagi misollar, bitta davlat hamda bitta tovar kesimida, real hayotda esa mamlakatlar bitta mamlakat bilan emas ko‘plab mamlakatlar bilan savdo qiladi, bitta mahsulot emas ko‘plab mahsulotlarni sotib oladi va sotadi.

Boshqa davlatlarga nisbatan raqobatdoshlikning qanday o‘zgarishini ko‘rish uchun real samarali almashinuv kursidan foydalaniladi. Uning o‘sishi raqobatdoshlikning kamayayotganligini pasayishi esa oshayotganligini ko‘rsatadi.

Agar xotiram pand bermayotgan bo‘lsa, Markaziy bank 2022 yil noyabr oyigacha real samarali kurs bo‘yicha sharh e’lon qilib borar edi, lekin keyinchalik sharhni e'lon qilish to‘xtatilgan. Hozirgi kunda real kurs bo‘yicha doimiy ma’lumotlarni olishning imkoni yo‘q. Real kurs haqida faqatgina Markaziy bankning boshqaruv yig‘ilishlarida qisqa ma’lumot beriladi. So‘ngi yig‘ilishlarda esa real samarali almashinuv kursi umuman eslanmagan ham. Bundan tashqari, boshqa tashkilotlar tomonidan choraklik yoki yillik sharhlarda yoki bir martalik tahlillarida real kurs bo‘yicha ma’lumotlarni uchratish mumkin, xolos.

@Mirkonomika

9,8 foiz

Dekabr oyida oylik inflyatsiya 1 foizni tashkil etib yillik inflyatsiya 9,8 foizgacha sekinlashgan. Bunda, energiya tovalari narxlarining oshirilishi natijasida umumiy inflyatsiya darajasi sezilarli tezlashganligiga qaramasdan oziq-ovqat mahsulotlari (xususan meva-sabzavotlar) narxining oldingi yillarga nisbatan mavsumiylik davri chuqurroq (narxi oldingi yillarga nisbatan ko‘proq pasaygan) davom etganligi yillik inflyatsiyaning yana bir xonali raqamga qaytishiga zamin yaratgan. Xususan, meva-sabzavotlar narx o‘zgarishi hisobga olinmaganda hisoblangan inflyatsiya 12 foizni tashkil etgan.

Mavsumiy narx pasayishi davrida (may-avgust) oziq-ovqat mahsulotlari narxi 4,8 foizga pasaygan. Taqqoslash uchun, 2023 hamda 2022 yillarning mos davrlarida oziq-ovqat mahsulotlari narxi mos ravishda 0,4 hamda 2,3 foizga oshgan edi.

Umuman olganda, energiya mahsulotlari narxining oshirilishi iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga keng tarqalishi deyarli kuzatilmadi (bu mavzu albatta chuqurroq o‘rganishga muhtoj). Bu holatni bazaviy inflyatsiyaning 7 foiz atrofida yuqori o‘zgarishsiz saqlanib kelayotganligidan ham ko‘rish mumkin (bazaviy inflyatsiya narxi yuqori volotillikni ko‘rsatuvchi xususan energiya hamda oziq-ovqat tovarlarini chiqarib tashlash orqali hisoblanadi).

Kelasi yilda ham energiya tovarlari narxlarining oshirilishi rejalashtirilmoqda albatta bu o‘zgarish umumiy inflyatsiyaning yana tezlashiga sabab bo‘ladi. Ammo joriy yildagi kabi bu o‘zgarish bir martalik baza effektiga ega bo‘lsa, hamda bazaviy inflyatsiyaning tezlashishiga olib kelmasa, unda o‘rta muddatli targetga maqsad qilinganligi kabi 2026 yilda erishilishi mumkin bo‘ladi. Lekin yuqorida aytganimdek, energiya tovarlari narxi o‘zgarishining boshqa tovarlar narxiga sezilarli ta’sir qilmaganligi chuqur o‘rganilishi kerak bo‘lgan mavzu.

2025-yil muborak bo’lsin!

O‘zbekistonda tug‘ilish darajasi pasaymoqda. Lekin bu chuqur demografik muammodan dalolat emas.

https://www.gazeta.uz/oz/2024/11/19/birth-rate/

Tug‘ilish haqida

Yil boshidan buyon qariyb 694 ming ta tug‘ilish qayd etilgan bo‘lib, o‘tgan yilning mos davriga nistan 3,2 foizga pasaygan (birinchi uch oyda bu farq 4,3 foiz edi).

Yaqin tariximizda 2016 hamda 2017 yillarda ham tug‘ilish mos ravishda 1,3 foizga va 1,4 foizga pasaygan edi. Bundan tashqari, 2011 (-1 foiz), 2010 (-3,3 foiz), 2005 (-1,3 foiz) hamda 2003 (-4,6 foiz) yillarda ham tug‘ilishning pasayishi qayd etilgan.

Mustaqillikdan yangi asrgacha bo‘lgan iqtisodiy qiyinchilik va tiklanish davrida esa tug‘ilishning pasayishi odatiy holga aylanib qolgandi. 1992-2000 yillarda faqatgina 1995 yilda tug‘ilish 3,2 % o‘sgan bo‘lsa qolgan barcha yillarda tug‘ilishning chuqur pasayishi kuzatilgan.

Xo‘sh, joriy yilda kuzatilayotgan pasayish yaqin tariximizdagi kuzatilgani kabi bir yillik pasayishmi yoki uzoq davom etuvchi demografik muammolarning boshlanishimi?.

Bu savolga aniq javob topish qiyin. lekin menimcha hozirgi pasayish chuqur muammolarni ifoda etmaydi. Hozirgi pasayishni asosiy sababi esa 1992-2001 yillardagi tug‘ilishning pasayishi hisoblanadi. O‘sha yillarda tug‘ilishlar soni qariyb 30 foizga pasaygan. Masalan, Mustaqillikning ilk yillarda 700 mingdan ko‘proq bola tug‘ilgan bo‘lsa, yangi asrga kelib bu ko‘rsatkich 500 mingacha pasaygan.

Hozirga kelib mustaqillikning ilk davrida tug‘ilgan insonlar farzand ko‘rish davridan o‘tmoqda va ayni chuqur pasayish davrida tug‘ilganlar mamlakatdagi tug‘ilishlar sonida asosiy rol o‘ynay boshlagan. Bu esa tabiiy ravishda tug‘ilishning kamayishiga olib kelayotgan bo‘lishi mumkin.

Masalan, hozirgi tug‘ilish darajasi va 27 yil oldingi (erkaklar uchun o’rtacha turmush ko’rish yoshi) tug‘ilish darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlik (korrelatsiya) 0,46 foiz atrofida. Bu hozirgi tug‘ilishlar soni 27 yil oldingi tug‘ilishlar soniga sezilarli darajada bog‘liqligini ko‘rsatadi.

Bu tendensiyani so‘ngi yillarda nikohlar sonining pasayish tendensiyasidan ham ko‘rish mumkin. Xususan, nikohlar soni 2024 yil 9 oyda 2,8 foizga, 2023 yilda 4,3 foizga hamda 2022 yilda 2,8 foizga pasaygan. Bu holat birinchidan nikoh yoshining biroz ko‘tarilayotganligi bilan izohlansa, ikkinchidan, Mustaqillikdan yangi asrgacha bo‘lgan davrda tug‘ilishlar sonining doimiy pasayish tendensiyasi ta’siri ko‘rina boshlaganligi bilan izohlanishi mumkin.

Shuningdek, aholi orasida nisbatan kamroq farzand ko‘rish haqidagi qarorlari ham hozirgi pasayishga ta’sir qilayotgan bo‘lishi mumkin. Lekin har bir ayolga tug‘ish darajasi (fertility rate) so‘nggi yillarda o‘sish tendensiyasini namoyon qilmoqda. Xususan, bu ko‘rsatkich 2017 yilda 2,4 ni tashkil etgan bo‘lsa, 2022 yilga kelib 3,3 ga yetgan. Ya’ni odamlar ko‘proq farzand ko‘rishga qaror qilishmoqda.

Umuman olganda, joriy yilda tug’ilish bilan kuzatilayotgan tendensiya ko’proq tug’ish yoshidagi insonlar sonining oldingi avlodga nisbatan kamligi bilan izohlansa kerak. Boshqacha aytganda, joriy yildagi pasayish chuqur demografik muammolar yuzaga kelayotganligini ko‘rsatmaydi, balki "mavsumiylikka" xos xususiyatga ega, xolos.

grafik

@Mirkonomika

Makroiqtisodiyotdagi ko‘plab muammolarning ildizi byudjet holatiga borib taqalishi haqida.

 Bundan tashqari, byudjet defitsiti mamlakat qarzining o‘sishiga olib keladi. Ya’ni  byudjet daromadlari va xarajatlari orasidagi manfiy farq qayerdandir moliyalashtirilishi kerak. Bu esa o‘z navbatida davlat qarzining o‘stiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi.  Hozirgi kunda mamlakatimizning davlat qarzi YAIMga nisbatan 37 foiz atrofida shakllangan (uning qanchalik xavfli yoki xavfli emasligi haqida yuqoridagi postda yozganman).

Agar mamlakat byudjet defitsitini ichki manbalarda moliyalashtirsa unda iqtisodiyotda foiz stavkalarining oshishi kuzatiladi. Ya’ni cheklangan moliyaviy resurslarning bir qismini davlat olishni boshlasa demak boshqa hammaga resurs ozroqdan qoladi va uning narxi qimmatlashadi. Bu esa tadbirkorlikni moliyaviy resurslarga ega chiqishiga ham salbiy ta’sir qiladi.

Agar inflatsiyani target darajasiga tushirish qiyin kechayotgan bo‘lsa va targetga erishish muddatini bir nechta marta orqaga surishga majbur bo‘layotgan bo‘lsangiz, joriy operatsiyalar hisobi defitsiti o‘sayotgan bo‘lsa,  milliy valyuta kursi va zaxiralarning qisqarishiga bosim yuqori bo‘lsa, iqtisodiyotda foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, davlat qarzi o‘sayotgan bo‘lsa unda bu muammolarning hammasiga yechimni byudjet balansidan izlashingiz mumkin. Katta ehtimolki, javoblarni ham aynan o‘sha yerdan topasiz.

Agar qisqa muddatda byudjet balansidagi muammolar iqtisodiyotning boshqa qismida ko‘rinmayotgan yoki yetarli darajada ko‘rinmayotgan bo‘lsa, bu holat muammoni yashiruvchi omillarning mavjudligi bilan izohlanishi mumkin (masalan, mamlakatning asosiy eksport tovari ( masalan oltin) narxi yuqori shakllanayotganligi hisobiga). Ammo muammolarni yashiruvchi omillar yo‘qolishi bilan muammolar yana yuzaga chiqadi.

2/2

@Mirkonomika

Makroiqtisodiyotdagi ko‘plab muammolarning ildizi byudjet holatiga borib taqalishi haqida.

Pandemiya davrida ko‘plab davlatlar xarajatlarini oshirishiga to‘g‘ri keldi.  Xususan, 2019 yilda 153 ta mamlakatda byudjet defitsiti kuzatilgan bo‘lsa, 2020 yilga kelib defitsit kuzatilgan mamlakatlar soni 194 taga  yetgan (defitsitning oshishi xarajatlarning o‘sishi bilan bir qatorda, daromadlarning qisqarishi bilan ham izohlanadi). 2023 yilda esa 167 ta mamlakatda byudjet defitsiti kuzatilgan. Ya’ni mamlakatlar pandemiyadan oldingi holatga qaytishga qiynalishmoqda.

Byudjet xarajatlarining o‘sishi o‘z navbatida pandemiya davrida pandemiyani samarali yengishga katta yordam bergan bo‘lsa-da, o‘zi bilan bir nechta makroiqtisodiy muammolarni keltirib chiqardi. Rivojlangan davlatlarning aksariyatida uzoq yillardan buyon past inflatsiya kuzatilayotgan edi. Pandemiya davrida xarajatlarning o‘sishi esa inflatsiyani tezlashtiruvchi bitta omil bo‘lib xizmat qildi (boshqa sabablar: taklif zanjiridagi uzilishlar va geosiyosiy keskinlikning oshishi). Xususan, AQShda inflatsiyaning yuqori darajasi 9 foizdan oshgan bo‘lsa, Yevrohududda 10,6 foizgacha yetdi.

shunindek, byudjet taqchilligi to‘lov balansida ham turli muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Joriy operatsiyalar hisobining balansi jamg‘arma va investitsiya farqi bilan shakllanadi. Jamg‘arma va investitsiya esa yoki davlatga qarashli yoki xususiy bo‘lishi mumkin. Ya’ni agar davlat jamg‘arma-investitsiya (byudjet balansi) yomonlashsa bu boshqa shartlar o‘zgarmaganda joriy operatsiyalar hisobi balansining ham yomonlashishiga sabab bo‘ladi.

Xususan, 2023 yilda mamlakatimizda byudjet taqchilligi YAIMga nisbatan 5,5 foizni tashkil etib, 2022 yilga nisbatan 1,5 foiz bandga (defitsit 4 foiz ) oshgan edi.  Joriy hisoblar balansi defitsiti esa  YAIMning 0,8 foizidan tarixiy 8,6 foizgacha yetdi.  Ta’kidlash kerakki, 2022 yilda joriy operatsiyalar hisobi defitsitining pasayishi transchegaraviy pul o‘tkazmalarining kutilmaganda yuqori suratda o‘sganligi natijasida yuz  bergan edi.  Ya’ni bir yilda byudjet defitsiti joriy hisoblar balansi defitsitini bunday yomon ahvolga keltirib qo‘ymadi (defitsit oldindan nisbatan yuqori edi). Ammo so‘ngi yillarda to‘lov balansida kuzatilayotgan qiyinchiliklarning aynan birlamchi sababi byudjet intizomiga amal qilinmayotganligi hisoblanadi.

To‘lov balansidagi muammolar o‘z navbatida biz kabi milliy valyuta kursi oqib yuruvchi lekin nisbatan boshqariluvchi mamlakatlarni boshqa tanlov oldida qoldiradi. Ya’ni chet eldan moliyaviy oqimlar cheklangan sharoitda (masalan dunyodagi yuqori foiz stavkalari hisobiga) mamlakat yoki valyuta kursini himoya qilish uchun zaxiralarni “yoqishi” yoki nominal valyuta kursini "qo‘yvorish"ga majbur bo‘lishi mumkin (yoki ikkalasi ham qisman).

Masalan, 2023 yilda joriy operatsiyalar hisobi hamda moliyaviy hisobdagi nomutanosiblik sabab zaxiralar sezilarli qisqarishga uchradi (-2,7 mlrd dollar), valyuta kursi ham oldingi yillarga nisbatan yuqori qadrsizlanishni namoyon qildi (9,2 foiz).

1/2

@Mirkonomika