TurkistonUz.24

Шу билан бирга, Мирзо Улуғбек тўлиқ жаҳолат ичидаги даврда тасодифан пайдо бўлган олим сифатида кўрсатилди, у эса аслида Мовароуннаҳрдаги илм-фан ва маданият тараққиёти натижасида шаклланган буюк мутафаккир эди. Ҳатто ўз позициясини янада мустаҳкамлаш мақсадида совет идеологлари Мирзо Улуғбекнинг йўқолган кутубхонаси ҳақидаги афсона чўпчакни ўйлаб топдилар – нимамиш гўё унинг шогирди Али Қушчий бу кутубхонани тоғлар ичида яширган эмиш.

- Демак, Али Қушчи кутубхонани янги ҳукмдор Абдуллатифдан яширмаганми?

Тарихий манбаларга кўра, Улуғбекнинг шогирди Али Қушчий жуда яхши таълим олган, астрономия, тарихшунослик ва диний илмлар билан фаол шуғулланган. У Мирзо Улуғбек ўлдирилгандан кейин Мовароуннаҳрни дарҳол тарк этмаган. Маълумки, у Самарқанд ва Кешда анча вақт яшаган. Шаҳзода Абдуллатиф отаси ва бобоси тўплаган кутубхонани яхши билар эди, агар у ердан китоблар ўғирланганида, у буни сезмай қолмасди. Бугунги кунда дунёнинг ҳар бир йирик музейи ва кутубхонасида Амир Темур ва темурийлар даврида яратилган ноёб қўлёзмалар мавжуд. Амир Темур томонидан асос солинган ва Мирзо Улуғбек томонидан бойитилган кутубхона китоблари қуёш нурлари каби бутун дунёга тарқалган. Шунинг учун хулоса қилиш мумкинки, Мирзо Улуғбек астрономия билан шуғуллангани ва илм-маърифатни қўллаб-қувватлагани учун исломий мутаассиблар фитнасининг қурбони бўлмаган. У халқпарвар ҳукмдор сифатида халқ аҳволини яхшилаш мақсадида дадил иқтисодий ислоҳотларни амалга оширган ва шу орқали йирик мулкдорларнинг манфаатларига қарши чиққан. Ана шунинг учун у улар уюштиган фитнанинг қурбонига айланган. Менимча, бу тарихий ҳақиқатни тиклаш вақти келди.

Ёрмамат Рустамов

Айрим санъат асарларида, айниқса, совет даврида яратилган асарларда, Мирзо Улуғбек гўёки исломни тан олмаган, ҳатто деярли динсиз шахс сифатида тасвирланган. Балки шунинг учун ҳам у ўз давридаги уламолар томонидан айбланган деган иддаони берарди .Хўш тарихий манбалар бу ҳақда нима дейди?

Йўқ, асл хақиқат бундай эмас. Манбалар советлар берган бундай хулосаларни рад этади. Келинг, Мирзо Улуғбек билан бир даврда яшаб, фаолият юритган машҳур тарихчи Ғиёсиддин Жамшид ал-Кошийнинг асарларига мурожаат қилайлик. У Мирзо Улуғбекни «Ислом подшоҳи» деб атаган ва шундай ёзган: «Ҳақиқат шуки, у (Мирзо Улуғбек) Қуръони каримнинг катта қисмини ёддан билади ва ҳар бир оятига ёзилган тафсирларни ҳам ўқиган. Мирзо Улуғбек кўплаб сураларни ёддан айтиб беради ва ҳеч қандай хато қилмайди. У араб тили ва унинг грамматикасини мукаммал билимига эга». Ал-Кошийнинг бу ёзувлари Мирзо Улуғбекнинг исломга бўлган эҳтироми ва эътиборини аниқ кўрсатади. Бундан ташқари, у Самарқанд, Бухоро ва Ғиждувонда учта йирик мадраса қургани, Шаҳрисабзда Кўкгумбаз масжидини бунёд этгани, Термиз сайидларининг мақбарасини барпо қилгани ва Шоҳи Зинда меъморий мажмуасини безатгани маълум. Демак, бу буюк олим исломга содиқ бўлиб, унинг эътиқоди жуда мустаҳкам бўлган.

У ҳолда нега айрим уламолар – Мирзо Улуғбекнинг замондошлари – уни шариат қонунларидан четга чиққанликда айблаб, унга очиқдан-очиқ нафрат билдиришган?

Бу саволга ишончли жавоб топиш учун, аввало, Мирзо Улуғбекнинг иқтисодий ва сиёсий фаолиятини таҳлил қилиш керак. Маълумки, бу улуғ астроном, инсонийликка мойил ҳукмдор сифатида, халқнинг иқтисодий аҳволини енгиллаштириш учун учта муҳим ислоҳот ўтказган. У ҳокимият тепасига келганидан сўнг, ер солиғини кескин камайтирган. Кейин мамлакатда йирик пул ислоҳотини ўтказган. Темурийлар даврида герб йиғими бир неча бор бекор қилиниб, қайта жорий этилган. Мирзо Улуғбекдан кейин Мовароуннаҳр тахтига ўтирган Абу Саид Мирзо Хўжа Аҳрори Валийнинг талабига биноан, Самарқанд ва Бухородаги герб йиғимини бекор қилган. Кейинчалик Хўжа Аҳрор бутун Мовароуннаҳр ҳудудида бу йиғимни бекор қилишга эришган. Бироқ Мирзо Улуғбек, амалдорларнинг қаттиқ норозилигига қарамай, бу тўловни бекор қилмаган. Бу ҳолат катта ер эгаларига ёқмаган ва улар уни шариат нормаларини бузишда айблай бошлаганлар.

Ва шу зиддият Мирзо Улуғбекка қарши тузилган фитнанинг асосий сабабига айланганми?
Ҳа, худди шундай.Асосий сабаб доимгидай иқтисодий омилларга бориб тақалади. Мирзо Улуғбек ҳукмдор сифатида уларга халал бера бошлади. Шаҳзода Абдуллатиф буни жуда яхши билар эди. Шу сабабли, у отаси билан низога борганида, Балх шаҳридаги герб солиғини бекор қилди ва йирик мулкдорлар, савдогарлар ҳамда амирлар шаҳзода томонига ўтдилар . Катта ер эгалари буни эшитиб, уларга Мирзо Улуғбек эмас, балки унинг ўғли – шаҳзода Абдуллатиф керак, деган фикрга келдилар. Шу тариқа, Мовароуннаҳр амалдорлари ва бойлари шаҳзода Абдуллатиф атрофида тўплана бошладилар. Ана ўшанда Улуғбекка қарши фитна ва суиқасд пайдо бўлди. Бу Абдуллатиф учун жуда қулай вазият эди, зеро у отасининг тахтини эгаллашга қаттиқ иштиёқманд эди. Шунинг учун, дейиш мумкинки, Мирзо Улуғбек фожиасининг асл сабаблари унинг илмий фаолиятида эмас, балки ҳукмронлигида, феодал ва рухоний қатламнинг чўнтагига зарар келтирганлигида ётади. Абдуллатиф унинг атрофига йиғилган фитначилар ишончини оқлади. Отасининг қатл этилганидан ва тахтга чиққанидан эртаси куниёқ у бутун Мовароуннаҳрда герб солиғини бекор қилди.

- Нега совет олимлари Улуғбек фожиасини дин билан боғлашган?

Айтиш керакки, Мирзо Улуғбек амалга оширган иқтисодий ислоҳотлар ҳақидаги илмий тадқиқотлар совет даврида ҳам мавжуд эди. Нумизмат Э. Давидович ва ресурсшунос О. Чехович бу мавзуда бир неча мақола ёзганлар. Лекин совет идеологияси "бир ўқ билан икки қуённи уриш"ни хоҳлар эди. Улар Ислом дини ва уламолар Мирзо Улуғбек фожиасида иштирок этган, деган ғояни тарғиб қилиш орқали Исломни қоралашга ва бу динга инсон тараққиётини секинлаштирувчи куч сифатида қарашга эришдилар.

P/s. Afsuski bunday noxush xolatlar yildan yilga ko'paymoqda. Bunday xolat bizni dunyo miqyosidagi obro'mizga ham ta'sir qilmay qolmaydi. Shuning uchun avvalo biz keyin atrofimiz o'zgarmas ekan biz faqat xolat yomonlashayotganidan shikoyat qilishdan nariga o'tmaymiz.


Kelajag avlod uchun xozirdan harakat qilishimiz kerak. Aks xolda qaytarib bo'lmaydigan oqibatlarga olib kelishi mumkin


@TurkistonUz24

Озодликдан маҳрум қилинган 20 минг киши, 4 баробарга ошган талон-торожлар – жиноятчилик статистикаси

2024 йил Ўзбекистондаги жиноят судларида 61 минг киши судланди, 723 киши оқланди. Республика бўйлаб ҳар куни камида битта одам ўлдириш, ҳар 2 кунда бир марта номусга тегиш жиноятига доир ишлар кўрилмоқда. Сўнгги 4 йилда талон-торож қилиш билан боғлиқ ишлар эса 1,5 мингдан 6 минггача ошган. 2024 йилда ЖИБ биринчи инстанция судлари томонидан кўрилган ишлар юзасидан Олий суд эълон қилган рақамлар таҳлилини тақдим этмоқда.

Olim Hindistonga qilgan har bir safari chog‘ida "Boburnoma" qo‘lyozmalarini jamlashga harakat qilar, qo‘lga kiritilgan noyob manbalarni rafiqasi Annet Beverij xonimga yetkazar, shu yo‘l bilan "Boburnoma"ning yangi inglizcha nashrini to‘ldirishga o‘z hissasini qo‘shar edi.
Tolmas boburshunos olim rafiqasi bilan boburiylar tarixini yaratish ishiga 35 yil umrini bag‘ishladi.
Beverijlarning farzandi – Vilyam Beverij ham ota-onasining izidan borib, boburiylar saltanati tarixini o‘rganishga o‘z hissasini qo‘sha oldi. Ularning hayoti haqida "Ularni Hindistonga chorlagan" deb nomlangan asarni yaratdi.
Xulosa qilib aytganda, "Boburnoma" – ingliz va o‘zbek ilmiy hamda adabiy aloqalari tarixida muhim manbaga aylanib qoldi.
Ne’matilla Otajonov, filologiya fanlari doktori, professor


@TurkistonUz24

Boburni Yevropaga tanitgan olimlar
Yevropa ilm ahliga "Boburnoma"ni birinchi marta tanishtirgan olim gollandiyalik Vitsey 1705-yilda asardagi Farg‘ona vodiysining jug‘rofiyasiga oid tasvirlarni tarjima qilib, Amsterdamda nashr ettiradi. Ushbu tarjima tufayli bir tomondan, o‘zbek xalqi boy merosi bilan Yevropa xalqlari tanisha boshlagan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ingliz sharqshunoslari ta’riflagan "boburiyana" davri ham boshlanadi.
Lekin Boburning Yevropadagi chinakam shuhrati roppa-rosa yuz yildan keyin, XIX asr boshlarida qaror topdi. Bu ishda ingliz sharqshunos olimlarining xizmati katta bo‘ldi. Ular "Boburnoma"ni tarjima qilib, nashr ettirishdan tashqari, uni tadqiq etish, Bobur hayotini o‘rganish ishini ham qizg‘in davom ettirdilar.
Umuman, Boburning hayoti, shaxsiy qobiliyatlari Yevropa tadqiqotchilarini hayratda qoldirgan edi. Bobur siymosida ular ulkan sarkarda, mohir davlat arbobi, dilbar va dilkash insonni ko‘rdilar.
Ingliz sharqshunosi Annet Susanna Beverij xonim aytgandek, Jon Leyden fors, eski o‘zbek va hind tillarini mukammal o‘zlashtirgan mashhur sharqshunos olim bo‘lsa, fors adabiyoti bo‘yicha bir qancha tadqiqotlar muallifi Vilyam Erskin esa "yevropalik boburshunoslar" ichida "birinchi kashshof", "dunyo kitobxonlari" oldida katta xizmatni ado etgan yirik sharqshunos-tarixchi va tarjimon edilar.
XX asr boshlariga kelib "Boburnoma"ga bo‘lgan qiziqish yanada kuchaydi. Kitobning asl nusxa qo‘lyozmalarini izlash ishlari avj oldi. Bu borada sharqshunoslardan Annet Beverij xonim va Henri Beverijning olib borgan tadqiqot ishlari diqqatga loyiq. Ayniqsa, A.S. Beverij xonimning izlanishlari boburshunoslik fani uchun o‘ta ahamiyatlidir. Ular yuzasidan maxsus ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilishi, shuningdek, tarjimonlik mahoratini yanada yuksaltirish vaqti kelganligini ta’kidlash muhim.
Bobur asarlari, qo‘lyozmalari, boburiylar tarixi va merosini o‘rganishda katta tajribaga ega Henri Beverij Buyuk Britaniyaning Hindistondagi fuqarolik xizmati tashkilotida ishlagan, otasining ta’siri tufayli fors va boshqa tillarni yaxshi o‘zlashtirgan. Henri Beverij 1887-yildan boshlab birinchi bor "Royal Asiatic" jurnalida "Jahongirning onasi" nomli maqolasi bilan qatnashib, boburshunos olim sifatida tanila boshlaydi.
Henri Beverijning vafoti munosabati bilan yozilgan ta’ziyanomada uning "Kalkutta Revyu" hamda “Royal Asiatic" jurnallarida muntazam qatnashib, "Boburnoma" va uning noma’lum sahifalaridan parchalar chop etgani, 30 dan ortiq qiziqarli va bahslab maqolalar e’lon qilganligi mamnuniyat bilan qayd etiladi.
H. Beverijning maqolalari mazmunining rang-barangligi, til va uslubining go‘zalligi tufayli Bobur hayoti va faoliyati haqida badiiy asarlar yaratilishiga turtki bo‘lib xizmat qilganligi bilan ajralib turadi.
Beverij Abulfazl Allomiyning Boburiylar sulolasiga bag‘ishlangan "Akbarnoma" asarini fors tilidan ingliz tiliga tarjima qilib, Angliya va Hindistonda chop etish uchun 13 yil mehnat qilganligining o‘zi tahsinga sazovordir.
Boburiylardan Akbarning o‘g‘li Jahongirshohning "Jahongirnoma" (Jahongir tuzuklari) asari ingliz, urdu va boshqa tillarga tarjima qilingan edi. Henri Beverij uni sharqshunos olim Aleksandr Rojere bilan hammualliflikda forsiydan ingliz tiliga tarjima qilib, 1909–1914 yillarda Hindistonning Kalkutta shahrida chop ettirgan.
Buyuk podshoh Akbar haqidagi bu asar ingliz kitobxonlarining eng sevimli kitoblaridan biriga aylangan desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
Tarixiy olmos "Ko‘hinur" haqidagi "Boburning olmosi: Ko‘hinurmi?" (1899-yil), "Afton afsonasi" (1901-yil), "Xondamirning 'Habib us-siyar' asarida Sohibqiron Bobur timsoli" (1906-yil), "Akbar" kabi 30 dan ortiq ilmiy maqola va tarjimalari "Boburnoma"ni yanada chuqurroq o‘rganishda muhim omil hisoblanadi.
Olimning 1897-yili "Kalkutta Revyu" jurnalida bosilgan 35 sahifadan iborat "Bobur podshoh g‘oziy" deb nomlangan maqolasi Bobur shaxsining buyukligi, iste’dodi, saxovatparvarligi, mardligi va butun umrini fan va san’atga bag‘ishlagan inson ekanligini yoritib beradi.

@TurkistonUz24