Markaziy Osiyo bosib olinmaganmi? – Rossiya deputatlariga tarix darsliklari yoqmay qoldi
21 yanvar 2025. Muallif: VatandoshTV
Bir necha kun Davlat Dumasi Rossiya hisobidan nashr etilgan va Tojikiston maktablarida qo‘llanilayotgan tarix darsliklarini tekshirishni talab qildi. Darsliklar tojik tarixchilari tomonidan rus maktablari uchun yozilgan va ularda Rossiyaning Markaziy Osiyoni bosib olgani haqidagi so‘zlar bor. Rossiya qonunchilari bu so‘zdan norozi bo‘lgan. Rossiyalik tarixchilarning ayrimlari Rossiya Markaziy Osiyoni bosib olmagan, balki madaniy rivojlantirish uchun qo‘shib olgan, degan iddaolarini ilgari suradi. Ularning gaplari nechog‘li haqiqatga yaqin? Biroq Markaziy Osiyo tarixini ozgina o‘rgangan odam buning aksini ko‘radi.
Markaziy Osiyo 19-asrda qonli harbiy yurishlar paytida Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingan. Mustamlakachilik jarayoni 19-asr o‘rtalarida, ya’ni Rossiya imperiyasi strategik muhim mintaqada o‘z ta’sirini o‘rnatish uchun janubga kengayib borgach, boshlandi. Bu davr minglab odamlarning, shu jumladan tinch aholining o‘limiga olib kelgan harbiy yurishlar bilan ajralib turdi.
1853 yil - Oqmachitning bosib olinishi. Rus qo‘shinlari Qo‘qon xonligiga qarashli bu shaharga qilgan hujum qilgan va minglab qozoq, o‘zbek, turkman va tojiklar shaharni himoya qilgan edi. Istilodan so‘ng ruslar qal’a vayron qilingan va nomi ham Perovskiyga o‘zgartirilgan.
1860 yil - Uzunog‘och jangi. Rus armiyasi hujumini to‘xtatishga uringan Qo‘qon xonligi askarlari mag‘lub bo‘ldi. Minglab aholi bosqinchilar qo‘lida halok bo‘ldi.
1865 yil - Toshkentning bosib olinishi. Shiddatli qamaldan keyin shahar himoyachilarining qarshiligi bostirildi. Tarixchilarning fikriga ko‘ra, janglarda bir necha ming kishi halok bo‘lgan.
1873 yil – Xiva xonligiga qarshi yurish. Rus qo‘shinlari aholini ommaviy qirg‘in qildi, Xiva shahri talon-taroj qilindi.
1884 yil - Marvning bosib olinishi. Mahalliy urug‘larining o‘z mustaqilligini himoya qilishga urinishlari rus askarlarining qonli qatag‘onlari bilan yakun topdi.
Bu voqealar rus istilosi zo‘ravonlik va mahalliy xalqlar huquqlarining poymol etilishi bilan kechganligini ko‘rsatadi. O‘nlab yillar davomida mintaqaning tabiiy resurslari, jumladan paxta, oltin va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari Rossiyaga olib ketilib, mintaqa aholisi qashshoqlikda qoldi.
Mustamlakachilik nazorati o‘rnatilgandan so‘ng mintaqa tabiiy va moddiy-ma’naviy resurslari tizimli ravishda Rossiyaga olib ketila boshladi. O‘rta Osiyo Rossiya imperiyasining xom ashyo yetkazib beruvchi mustamlakasiga aylandi.
Paxta asosiy eksport mahsulotiga aylandi, lekin mahalliy aholi uni ishlab chiqarishdan deyarli hech qanday foyda ko‘rmas edi.
Oltin, neft va qimmatbaho toshlar kabi tabiiy boyliklarning talon-taroj qilinishi imperiyani boyitib, mintaqani qashshoqlashtirdi.
Majburiy mehnat keng tarqaldi. Mahalliy aholidan ko‘pincha qishloq xo‘jaligida arzon ishchi sifatida ishlatilgan.
Rossiya mustamlakachiligi mintaqa xalqlarining madaniy va diniy o‘ziga xosligini yo‘q qilishga urinishlar bilan ham kechdi. Syenzura yo‘lga qo‘yilib, Turkistonda chop etiladigan har bir nashr Sankt-Peterburg tekshiruvidan o‘tkazilgan. O‘sha yillarda chop etilgan kitoblarda «syenzura tomonidan chop etiga ruxsat berildi», degan yozuv bo‘lishi shart edi. Aholini ruslashtirish oson bo‘lishi uchun rus-tuzem maktablari ochildi.
1917-yilgi inqilobdan so‘ng turkistonliklar erkinlikka, o‘z taqdirini o‘zi belgilash imkoniyatiga umid bog‘lagan edi. Lekin buning o‘rniga mintaqa o‘zining mustamlakachilik siyosatini davom ettirgan sovet davlati hukmronligi ostiga o‘tdi. Chor imperiyasi o‘rniga bolsheviklarning «qizil» imperiyasi keldi. Yana tabiiy boyliklarni talon-taroj qilish, madaniy bostirish va mintaqadan iqtisodiy va harbiy ehtiyojlar uchun asos sifatida foydalanish davom etaverdi.
@TurkistonUz24
