Homidjon Ishmatbekov

Силаи раҳм (қариндошчилик алоқасини сақлаш)

Ҳамду санолар оламларни яратган Аллоҳга хос бўлиб, У сувдан инсонни яратиб, уни насаб ва қудалар орқали боғлиқлик қилиб жорий этди. Аллоҳ таоло силаи раҳм алоқаларини сақлашни вожиб қилиб, бу ишга катта ажр ваъда қилди. Пайғамбаримиз Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи васалламга, оила аъзоларига, ҳаққа риоя қилган ва унга сазовор бўлган саҳобаларга ҳамда уларга яхшилик билан эргашганларга салавот ва саломларимиз бўлсин.
Аллоҳдан ҳақиқий тақво қилиб, У зикр этган ҳақларни, Ўзининг ва бандаларининг ҳақларини сақлашга тавфиқ сўраймиз. Қариндошларни зиёрат қилиш, совға-саломлар бериш, моддий ёрдам қилиш, меҳр ва шафқат кўрсатиш, юмшоқмуомала, очиқ чеҳра ва ҳурмат билан алоқа қилиш лозим. Қариндошчилик – яхши зикр, улкан ажр, жаннатга кириш сабаби ва Аллоҳнинг бу дунё ва охиратда бандасига ёрдамидир.
Қуръонда шундай дейилган: «Фақат ақл эгаларигина эслатма оладилар. Улар Аллоҳ билан тузган аҳдларини бажарадилар ва аҳдни бузмайдилар. Улар Аллоҳ улашни буюрган (алоқаларни) улайдилар ва Роббиларидан қўрқадилар ва ёмон ҳисобдан хавотирдадирлар…» (ар-Раъд: 19–22)
Ҳадисда Абу Айюб ал-Ансорийдан ривоят қилинади: Бир киши Расулуллоҳдан сўради: «Эй Аллоҳнинг Расули, менга жаннатга киритадиган ва дўзахдан узоқлаштирадиган амални айтинг». Расулуллоҳ: «Аллоҳга ибодат қилиб, Унга ҳеч нарсани шерик қилмасанг, намоз ўқисанг, закот берсанг ва қариндошинг билан алоқани сақласанг», дедилар.
Силаи раҳм умрни узайтиради ва ризқни кенг қилади. Расулуллоҳ айтдилар: «Ким ризқи кенг бўлишини ва умри узайишини истаса, силаи раҳм қилсин». (Икки Саҳиҳда келтирилган)
Силаи раҳм Аршга боғланган бўлиб, у шундай дер: «Ким мен билан алоқа қилса, Аллоҳ унга алоқа қилур. Ким мени узса, Аллоҳ ундан алоқа узур». (Ҳадис – мутавотир даражадаги)
Расулуллоҳ (с.а.в) дедилар: «Албатта қариндошчилик алоқасини сақлаш қул озод қилишдан ҳам афзал».
Эй инсонлар! Агар қариндошингиз сизни зиёрат қилсагина сиз ҳам унга алоқа қилсангиз, бу силаи раҳм эмас – балки шунчаки мукофот саналади. Расулуллоҳ айтдилар: «Асл восил (силаи раҳм қилувчи) – бу қариндошини узган пайтда ҳам у билан алоқани сақлайдиган кишидир».
Агар қариндошингиз сизни узган бўлса, сиз уни алоқага чорланг – натижа Аллоҳнинг изни билан сизга манфаатли бўлади.
Қариндошчиликни узиш – катта гуноҳ. Аллоҳ Қуръонда шундай дейди: «Агар сизларга ҳокимият берилса, ер юзида бузғунчилик қилиб, қариндошлар билан алоқани узасизми? Улар – Аллоҳ лаънатлаган, қулоғини кар қилган ва кўзини кўр қилган кимсалардир». (Муҳаммад: 22–23)
Расулуллоҳ (с.а.в) айтдилар: «Жаннатга қариндошлик алоқасини узувчи кирмас». (Икки Саҳиҳда)
Энг катта гуноҳлардан бири – ота-онага оқ бўлишдир. Ҳадисда айтилган: «Сизларга энг катта гуноҳларни хабар берайми?» – дедилар. Биз: «Албатта, эй Аллоҳнинг Расули!» дедик. Шунда у зот дедилар: «Аллоҳга ширк қилиш ва ота-онага оқ бўлиш».
Ҳар ким ўз қариндошларини кўздан кечирсин: уларни зиёрат қиляптими? Уларга меҳрибонми? Уларга етарлича ҳурмат кўрсатяптими? Агар бемор бўлса – бориб ҳолидан хабар олдими? Агар муҳтож бўлса – молиявий ёрдам кўрсатдими?
Аллоҳ айтган: «Ворис зиммасида ҳам шундай (таъминот) бор». (Бақара: 233)
Шунинг учун қариндошларга нисбатан беэътибор бўлманг, уларнинг ҳаққини адо этинг. Аллоҳдан қўрқинг ва қариндошлар билан алоқани тикланг. Аллоҳ таоло силаи раҳм қилувчилларга савоб, ва силаи раҳмни узувчиларга азоб ваъда қилган.

https://t.me/tuhur

Аллоҳ таоло барчамизни Ўзининг яхши бандалари қаторига киритсин. Бизга ҳалол ризқларидан барака берсин. Бизни қўшнига озор бериш ва унинг ҳақини бузишдан сақласин. Омин.

https://t.me/tuhur

Яхши қўшничилик ва қўшнилар ҳақи

Ҳамду сано У Зотгадирки, У мусулмоннинг мусулмон устидаги ҳақ-ҳуқуқини мустаҳкам қилиб қўйди, ҳатто ғайридин ва бошқа миллат кишилари бўлса ҳам, қўшнининг ҳақини юқори ўринга қўйди.
Қўшнининг ҳақи Қуръон ва ҳадисларда қатъий таъкидланган. Жаброил алайҳиссалом Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга қўшни ҳақида шунчалик таъкидлаганки, у қўшнини меросхўр қилиб қўяди деб ўйлаб қолдилар. Қўшнига озор берган, ёмон муносабатда бўлган киши энг пасткаш ва фасодкордир. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Қасамки, у иймон келтирмаган. Қасамки, у иймон келтирмаган. Қасамки, у иймон келтирмаган». Саҳобалар: «Эй Аллоҳнинг Расули, ким у?» деб сўрадилар. У зот дедилар: «Қўшниси унинг ёмонлигидан омон бўлмаган киши». Саҳобалар: «Ёмонлиги нима?» деб сўрадилар. У зот: «Зарари», дедилар.
Жоҳилият даврида араблар қўшниларини ҳимоя қилган ва яхши муносабатни фахр деб билганлар. Хонадоннинг қадри қўшнига қараб бўлган. Ислом дини келиб ҳатто ғайридин қўшнига ҳам яхшилик қилишга буюради. Яхши қўшни — яхшиликни тарқатадиган, ёмон қўшни эса ҳамма ундан безор бўладиган шахсдир. Энг ёмон қўшни — қўшнисининг айбини кузатувчи, унинг номусига кўз тикадиган, ички ва ташқи ёмонликни тарқатувчидир.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: «Кимки Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган бўлса, у қўшнисига яхшилик қилсин». Яна дедилар: «Мўмин — одамлар ундан омон бўлган шахс, мусулмон — мусулмонлар унинг тили ва қўлидан омон бўлган шахс».
Мусулмон кишининг қорни овқатга туйиб ётиши, қўшнисининг эса оч қолиши — айбдир. Сиз янги кийим кийсангизу, эскисини қўшнингизга бермасангиз — уятдир. Сиз мазали таом есангизу, қўшнингиз суюқ овқатга муҳтож бўлса — уятдир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳатто қўйнинг туёғини берсанг ҳам, қўшнингни камситма», деганлар. Ва Абу Зарга: «Сен шўрва тайёрлаганда сувини кўпайтир ва қўшниларингни унутма», деганлар.
Қўшнининг ҳақи — уни кўрганда салом бериш, касал бўлса зиёрат қилиш, вафот этса жаназасига қатнашиш. Унинг фарзандларига у тириклигида қандай бўлсангиз, ўлимидан кейин ҳам шундай бўлиш. Рақобат ва ёмонликда эмас, яхшиликда ёрдамчи бўлиш. Хадисда айтилган: «Энг яхши дўст — ўз дўстига яхшилик қилувчидир. Энг яхши қўшни — ўз қўшнисига яхшилик қилувчидир».
Қўшнининг уйига рухсатсиз қараш ҳаром, унинг аҳлига хиёнат қилиш ҳаром. Кимки қўшнисининг уйига рухсатсиз қараса, Аллоҳ унинг кўзини дўзах олови билан тўлдиради. Унинг сўзларини эшитиш учун қулоқ солиш — жосуслик. Агар унга яхшилик қила олмасангиз, камситманг, озор берманг. Агар у сизни чақирса — жавоб беринг. Агар маслаҳат сўраса — маслаҳат беринг. Агар у зулмга учраса — ёрдам беринг, агар у зулм қилса — уни тўхтатинг. Агар яхшилик қилса — миннатдорчилик билдиринг, агар ёмонлик қилса — кечиринг.
Қиёматда баъзи қўшнилар шундай дейди: «Эй Роббим! Бу киши эшигини ёпди, мендан яхшиликни тўсди, мени ёмонликда кўриб ҳам унга тўсқинлик қилмади». Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бир киши: «Фалончи аёл кўп намоз ўқийди ва рўза тутади, лекин қўшниларига озор беради», деди. У зот дедилар: «У дўзахда». Бошқа бир аёл ҳақида айтдилар: «У кам намоз ўқийди, рўза тутади, лекин қўшниларига яхшилик қилади», дедилар. У зот дедилар: «У жаннатда».
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: «Тўрт нарса бахт — солиҳа аёл, кенг уй, яхши қўшни, қулай улов. Тўрт нарса — бахтсизлик — ёмон аёл, ёмон қўшни, тор уй, асов улов».

Баъзи одамлар қўшнига озор бериш, уни етарли даражада эътиборсиз қолдириш билан ўз мақсадларига етишса, ўзларини омадли деб ўйлайди. Лекин бу тўғри эмас. Чунки Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Агар ҳаё қилмасанг, хоҳлаганингни қил», деганлар.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: «Аллоҳ сизларнинг орангизда ахлоқни ҳам ризқ каби тақсим қилди. У дунёни севганига ҳам, севмаганига ҳам беради. Лекин динни фақат севганига беради. Кимга дин берган бўлса, У Зот унга муҳаббат қилади. Қасамки, кимнинг қалби ва тили омон бўлмагунча, у ҳақиқий мусулмон эмас. Ва кимнинг қўшниси унинг ёмонлигидан омон бўлмагунча, у иймон келтирган эмас».

Ёлғон гувоҳликнинг хатари

Ҳақиқатни билувчи ва ундан ҳеч нарса махфий бўлмаган Аллоҳга ҳамду санолар бўлсин. У инсоннинг қалбидаги васвасаларини ҳам, яширин ёки ошкора айтадиган сўзларини ҳам билади. У Зотга ҳамд айтамиз, бизни ёлғон гапдан ва фаҳш ишлардан сақланишга буюрди. Аллоҳдан сўраймизки, бизга ҳар қандай ҳолатда ҳам ҳақиқатни гапиришни насиб этсин. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга салавот ва саломларимиз бўлсин. У зот солиҳ инсонларга жаннат хушхабарини бердилар ва ёлғончиларни ёмон оқибат ва дўзах билан огоҳлантирдилар. Аллоҳ у зотга, оилалари ва асҳобларига, ҳақиқатга эргашганларга салавот ва саломлар йўлласин.
Аллоҳдан қўрқайлик! У Зотнинг имонли бандаларига йўллаган сўзларини диққат билан тинглайлик. Аллоҳ шундай марҳамат қилади: «Эй иймон келтирганлар! Аллоҳ учун гувоҳликда адолатни устун тутинглар, агар у гувоҳлик ўзингизга, ота-она ёки яқинларингизга қарши бўлса ҳам. Агар у киши бой бўлса ҳам, камбағал бўлса ҳам, Аллоҳ уларга сиздан кўра ҳақлидир». (Нисо сураси, 135-оят)
Аллоҳ таоло бизларга адолатни буюрди. Гувоҳликларимиз ҳақ бўлсин, Аллоҳ розилиги учун қилинсин. Сўзларимизда қаллоблик ёки ёлғон бўлмасин. Ҳақиқатни сўзлайлик. Чунки ҳақ гувоҳлик орқали ҳуқуқлар тикланади ва жамиятда хавфсизлик қарор топади. Яқинлик ҳисси ёки бойлик ёки камбағаллик туфайли адолатни бузмайлик. Аллоҳ бандаларига биздан кўра меҳрибонроқдир. Ҳақ гувоҳлик баъзан оғир туюлиши мумкин, лекин у аслида Аллоҳнинг розилигига етаклайдиган яхшиликдир.
Ҳақ гувоҳликни фақат юксак руҳли инсонларгина бера олади. Улар дунё манфаатини кўзламайди, охират мукофотини истайдилар. Аллоҳ бизни шундай инсонлардан қилсин. Аллоҳ шундай марҳамат қилади: «Гувоҳликни яширманглар. Ким уни яширса, унинг қалби гуноҳкор бўлади». (Бақара сураси, 283-оят)
Қалб — инсоннинг ислоҳ ёки фасоди манбаидир. Агар у гуноҳкор бўлса, нима қолади?
Гувоҳликни яшириш одамларга зарар етказади, лекин ундан-да хатарлироғи бор — у ҳам бўлса ёлғон гувоҳликдир. Бу — энг катта гуноҳлардан бири, ширкка яқин туриш даражасида хатарли. Ёлғон гувоҳлик одамларнинг молини, қонини, хавфсизлигини таҳдид остига қўяди. Оилаларни вайрон қилади, бегуноҳ инсонларнинг ўлимига олиб келади, аниқ ҳақ-ҳуқуқларни поймол этади.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бизларни шундай огоҳлантирдилар: «Сизларга энг катта гуноҳлар нималигини айтайми? Ширк келтириш, ота-онага оқ бўлиш, инсонни ноҳақ ўлдириш...» дедилар, сўнгра ўтирган жойидан туриб: «Ёлғон гувоҳлик, ёлғон гап!» — деб қайта-қайта айтдилар. Саҳобалар: «Кошки У зот энди жим бўлсалар эди», деганлар.
Шунинг учун, ёлғон гувоҳликдан узоқ бўлайлик! Чунки бу қозиларни чалғитади, гуноҳкорни кейинги жиноятига йўл очади, ҳақ эгасининг ҳаққи поймол бўлишига сабаб бўлади. Ёлғон гувоҳлик берган киши Аллоҳнинг ҳузурида жавоб беради. Унда дўзахга йўл бор. Агар банда ёлғон гувоҳлик орқали қандай шармандалик ва азоб кутиб турганини билганида эди, албатта тилини кесиб ташлаган бўларди!
Аллоҳдан қўрқайлик! Аллоҳ шундай марҳамат қилади: «Билмаган нарсангнинг ортидан эргашма. Албатта, қулоқ, кўз ва қалб — буларнинг ҳаммаси сўроққа тортилади». (Исро сураси, 36-оят)
Аллоҳ барчамизни Китобининг ҳидоятига бошласин.

https://t.me/tuhur

Ғийбат ва чақимчиликнинг хатари

Ҳамду сано оламлар парвардигори, биз яшираётган ва ошкора қилган нарсаларимизни билувчи Аллоҳ таолога бўлсин. Ундан ҳеч нарса махфий эмас — ерда ҳам, осмонда ҳам. Уни шукр ва ҳамдлар билан ёд этамиз. Кимки ўз айблари билан машғул бўлса, бошқаларнинг айбларига қарамайди. Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи васалламга, У зотнинг оила аъзолари ва саҳобаларига Аллоҳнинг салому дуолари бўлсин.
Эй мусулмонлар! Аллоҳдан қўрқинглар ва ўзингизни ғийбат ва чақимчилик ҳалокатига ташламанглар. Чунки бу икки иллат биродарлик алоқалари ва исломий бағрикенглик учун катта хавф солувчи, жирканч сифатлардандир. Улар қайси жамиятда кенг тарқалса, ўша жамиятнинг бирлиги парчаланади, диллар орасида муҳаббат ўрнига адоват пайдо бўлади, душманга қарши мададсиз қолинган бўлади.
Чақимчилик — бир одамнинг гапини бошқасига етказиб, улар ўртасини бузишга ҳаракат қилишдир. Бу иллат қанча фалокатлар келтириб чиқарган, қанча дўстликни парчалаган, муҳаббатни нафратга айлантирган! Шундан келиб чиқиб уламолар буни сеҳр деб атаганлар. Ибн Абдулбарр Яҳё ибн Аби Касирдан ривоят қилади: “Чақимчи ва ёлғончи бир соатда қилиб юборган бузғунчиликни, сеҳргар бир йилда ҳам қила олмайди.”
Чақимчиликдан сақланайлик! У пасткаш инсонларнинг одатидир. У ёмонликларни тарқатади, сирларни фош қилади, катта исёнларга сабаб бўлади. Кимки сизга чақимчилик қилса, билингки, у сиз ҳақингизда ҳам бошқаларга чақимчилик қилади.
Ғийбат — биродарингизни уни йўқлигида ўзининг ёқтирмайдиган нарсалари билан тилга олишдир — унинг хулқи ёки қиёфаси ҳақида бўлса ҳам. Ҳатто ўша нарса унда ҳақиқат бўлса ҳам, бу — ғийбат. Агар унда бўлмаса, бу туҳмат бўлади. Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламдан ғийбат ҳақида сўралганда: Ғийбат — биродарингизни у ёқтирмайдиган ҳолатда тилга олишингдир, дедилар. — Агар мен айтганим у кишида бўлса-чи? — деб сўралди. — Агар айтганинг унда бўлса, ғийбат қилгансан. Агар бўлмаса, унга туҳмат қилгансан, — дедилар.
Аллоҳ таоло шундай деган: "Ва бир-бирингизни ғийбат қилманглар!" Сўнгра Аллоҳ таоло ғийбат қилувчининг ҳолатини шундай тасвирлади: "Сизлардан ким ўлган биродарининг гўштини емоқчи бўлади?! Бундай ҳолатни ёмон кўрасизлар".
Ғийбатдан сақланайлик! Бу гуноҳни кичик деб билмайлик. Оиша розияллоҳу анҳо Расулуллоҳга Сафия онамиз ҳақида бир сўз айтганлар, яъни — “У пакана”, деганлар. Шунда Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам: “Сен ҳозир шундай сўз айтдингки, агар уни денгиз сувига аралаштирсанг, уни булғашга етар эди!”, деганлар.
Ғийбат ва чақимчилик — қабр азобининг сабабларидандир. Расулуллоҳ алайҳиссалом айтдилар: «Мени меърожга олиб чиқишганида, тирноқлари мисдан бўлган инсонларни кўрдим, ўз юзлари ва кўкракларини тирнар эдилар. Жаброилдан сўрадим: “Булар кимлар?” Жаброил: “Булар инсонларнинг гўштини еганлар ва уларнинг шарафларига тажовуз қилганлардир”, дедилар».
Бошқа мусулмонларнинг обрўларини ҳурмат қилайлик! Расулуллоҳ алайҳиссалом Хажжатул Вадоъда: “Албатта, сизларнинг қонларингиз, молларингиз ва обрўларингиз — бир-бирингизга ҳаром, бу кун, бу ой, ва бу шаҳарингизнинг ҳурмати каби,” — деб айтдилар.
Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам яна айтдилар: «Кимки мусулмонларнинг айбларини ахтарса, Аллоҳ унинг айбларини фош этади — ҳатто ўз уйида бўлса ҳам».
Аллоҳ шундай дейди: "Албатта, мўминлар орасида фаҳш ишлар тарқалишини хоҳлайдиганларга дунё ва охиратда аламли азоб бўлади. Аллоҳ билади, сизлар билмайсизлар".
Аллоҳ таоло бизларни Қуръони карим ва Расулининг суннатларига мувофиқ ҳаёт кечиришимизни насиб этсин.

https://t.me/tuhur

Саудия ва бошқа бир қатор араб давлатлари масжидларда Ҳафс қироатидан бошқа ҳар қандай қироатда ўқишни тақиқлади. Бу ҳолат айниқса Ҳарамда — мусулмон инсон турли қироатларни эшитишни орзу қиладиган муқаддас жойда — рўй бериши ачинарлидир.
Шунингдек, баъзиларнинг салафия оқими билан Ҳафс қироатини боғлашга урингани ҳам кулишга ва йиғлашга арзийдиган ҳолдир. Жазоирда қори ёшлар салафияга садоқатини исботлаш учун Варш қироати ўрнига Ҳафс қироатида ўқишда ўзаро мусобақалашадилар. Ҳолбуки, салаф (саҳобалар ва аввалги мусулмонлар) турли қироатларда ўқишган ва одамларни муайян бир қироатга мажбурламаганлар.
Мутавотир қироатларни тақиқлаш — Қуръоннинг бир қисмини ман қилишдир. Аллоҳ таоло Қуръонда шундай дейди:
{Албатта, Биз нозил қилган очиқ далиллар ва ҳидоятни одамларга китобда баён қилиб берганимиздан кейин уни яширадиганлар бор-да, уларни Аллоҳ лаънатлайди ва лаънатловчилар ҳам лаънатлайди.} (Бақара, 159).
Жаҳолат шунчалик авж олдики, ўзларини салафиячи деб ҳисобланган баъзи одамлар Жазоир масжидларидан Варш қироатидаги мусҳафларни ўғирлаб, ўрнига Ҳафс қироатидаги, бепул тарқатиладиган мусҳафларни қўйишган!
Пайғамбаримиз (с.а.в.) айтганлар: "Аллоҳ ўғрини лаънат қилсин. У тухум ўғирлаб қўли кесилди, арқон ўғирлаб қўли кесилади."
Қандай асос билан мусҳаф ўғирлаш ва йўқ қилиш мумкин? Улар эса Варш қироатидаги мусҳафни маҳаллий бидъат деб ҳисоблайдилар ва унга қарши курашиш керак деб биладилар.
Ажабланарлиси шундаки, улардан баъзилари Варш қироатини оммий (омма тили) деб ҳисоблашади. Сабаби — бу қироатда ҳамза товуши кўп ҳолларда айтилмайди ва мактаб дарсликларидаги имло қоидаларига мос келмайди. Шу билан улар Варш қироатининг тўғрилигига шубҳа келтирадилар.
Жаҳолат яна шундаки, улардан кўпчилиги Ҳафс қироатини энг афзал деб билишади ва унинг далили сифатида имло қоидаларига (ҳарф ва ҳамза ёзилишига) мувофиқлигини келтирадилар. Ҳолбуки, замонавий имло қоидалари айнан Ҳафс қироатига мувофиқлаштирилган. Аслида эса кўпчилик араб қабилалари ҳамза ҳарфини ишлатмаган.
Қироатлар ўртасида "фасоҳат" (ёзилиш ва гўзал нутқ) жиҳатидан фарқ қилиш масаласи эҳтиёткорлик билан қараладиган масаладир. Чунки барча мутавотир қироатлар Аллоҳдан ва аниқ равишда араб тилида нозил қилинган: "Биз Қуръонни араб тилида нозил қилдик."
Араб қабилаларининг лаҳжалари турлича бўлган. Агар "энг фасоҳатли"ни қидирсак, машҳурлик ёки Қурайш лаҳжасига яқинлик мезонини оладиган бўлсак, унда Ҳафснинг (Куфалик) қироати Қурайшга унчалик яқин эмас.
Арабларнинг кўпчилиги ҳамза чиқармас эди; фақат Бани Тамим ва унга яқин қабилалар (масалан, Ҳузайл) ҳамза чиқарар эди.
Халф ибн Ҳишом айтади (Ийзоҳул-вақфи вал-ибтидо, 1/164): "Қурайш қабиласи ҳамза чиқармас эди. Бу уларнинг лаҳжасидан эмас. Ҳамза бошқа араб қабилаларида пайдо бўлган."
Абу Закарийё Яҳё ибн Зиёд ал-Фарро эса шундай дейди (1/166): "Араблар сокин ҳамзани чиқармас эдилар. Фақат Бани Тамим ҳамза чиқаради ва 'зиъб', 'каъс', 'раъс' деб айтадилар."
Шайх Ад-Заббоъ "Ўн қироатларда ҳамза"нинг ёзилиши: "Ҳамза нутқда энг оғир ҳарфлардан бўлиб, уни енгиллаштириш учун турли усуллар яратилган — осонлаштириш, алмаштириш, ташлаб юбориш ва кўчириш. Қурайш ва Ҳижоз араблари ҳамзани енгиллаштиришда энг олдинда бўлган. Ҳатто айрим олимлар уларни энг фасоҳатли араблар деб айтганлар."
Ҳазрати Умар ибн Хаттоб Ибн Масъудга шундай дейди: "Одамларга Қурайш тилида Қуръон ўқит, Ҳузайл тилида эмас; зеро Қуръон Қурайш тилида нозил қилинган."
Ҳақиқатан ҳам, саҳиҳ ҳадисда Ҳазрати Усмон шундай деган: "Қуръон Қурайш тилида нозил
қилинган." Аллоҳ таоло айтади: {Биз ҳар бир пайғамбарни фақат ўз қавмининг тилида юбордик.} (Иброҳим, 4) Бошқа оятда эса: {Қавминг уни инкор қилди, холбуки у ҳақиқатдир.} (Анъом, 66)
Энди яна битта савол қолди:
Шарқ мамлакатларида — Туркистон, Ҳиндистон, Индонезия каби жойларда — Ҳафс қироати қачон ва қандай тарқалган?
Ҳатто шиялар ва ибодийлар ҳам бугунги кунда Ҳафс қироатида ўқийдилар, гарчи уларнинг Қуръон бўйича тўғридан-тўғри исноди (равийлар занжири) мавжуд бўлмасада. Улар аҳли сунна уламоларига суянадилар. Афсуски, бу мавзуда батафсил ёзилган манба тополмадим. Аллоҳу аълам.

https://t.me/tuhur

Шайх Абдурашид Суфий (асли Сомалилик, лекин Қатарда яшайди) шундай дейди: "Ҳафснинг Осимдан ривояти фақат сўнгги икки юз йил ичида Шарқ оламида тарқалди. Ундан аввал Миср, Шом, Ироқ, Ҳижоз, Арабистон ярим ороли, Яман, Судан ва бошқа жойларда аҳоли фақат Абу Амр Басрийнинг Дурий ёки Суcий ривояти бўйича ўқишар ва бошқа қироатларни билмас эдилар. Бунинг далили — тафсир илмида ёзилган китобларда, масалан, 'Тафсири Жалалайн'да Қуръон матни асосан Абу Амр Басрий қироатига асосланган."
Менда тахминан 250 йил аввал Мисрда ёзилган қўлёзма мусҳаф бор. Уни ёзган киши муқаддимасида шундай дейди: "Бу мусҳаф Миср аҳли фақат шу қироатни билади ва шу қироат билан ўқийдиган Абу Амр Басрий қироатига мувофиқ ҳолда ёзилди."
Ҳафс қироатининг кенг тарқалиш сабаби ҳақида шундай дейилади: Усмонийлар халифалиги даврида матбаа пайдо бўлганида ва Қуръонни машинкада босишга киришилганида, ўша вақтдаги техник имкониятлар анча камтар бўлган. Шунинг учун улар ўқилиш ва ёзилиш жиҳатидан энг яқин қироатни излашди ва Ҳафснинг Осимдан ривояти талабларга энг мувофиқ деб топилди. Чунки бу қироатда имола ёки енгиллаштирилган ҳарфлар йўқ эди.
Шу сабабли, ўша пайтда Усмонийлар ҳукмронлигидан узоқда бўлган Судан, Яман, Сомали каби мамлакатлар Абу Амр қироатида давом этган. Уларга Ҳафс қироатидаги мусҳафлар етиб келганда, ҳатто баъзи одамлар уни мутоввеъларга (мударрисларга) олиб бориб, хато борми-йўқми деб текширтиришган.
Турклар даври тугагач эса, кўплаб Ислом давлатлари Ҳафс ривоятини расмий қироат деб қабул қилиб, мутавотир қироатларда ўқишни қонун билан тақиқлашди. Радио ва телевидение фақат Ҳафс қироатида Қуръон ўқишга рухсат берди.
Ислом оламидаги биринчи Қуръон аудиотасмаси шайх Халил ал-Ҳусарийнинг Ҳафс қироатидаги ўқиши бўлган. Шунингдек, мактаблар, мадрасалар ва университетларда Қуръон асосан Ҳафс қироатида ўргатилди. Кейин махсус қироат институтларида бошқа ўнта мутавотир қироат шу асосда ўргатилди.
Мустаҳлиқлар Ҳафс қироатини Қуръон босма нашрлари орқали оммалаштиришни бошлашган эди. Улардан кейин турк ҳанафийлари ҳам шу йўлни давом эттирган. Кейин босмахоналар Мисрга етиб борган ва у ерда ҳам Ҳафс қироати қабул қилинган.
Миср орқали эса бу қироат Нажд ва Ҳижозга, кейин эса Яманга (жумҳурият даврида) тарқалди. Бугунги кунда Миср ва Мадинадаги мусҳафлар Ҳафс қироатида бўлиб, бу ҳолат Африка ва бошқа минтақаларда ҳам шу қироатнинг кенг ёйилишига сабаб бўлди.
Ҳолбуки, Подшоҳ Фаҳд номидаги Қуръон босмаси комплекси кейинчалик Варш, Дурий ва Қолун ривоятлари бўйича ҳам мусҳафлар чоп этди, ҳатто яқинда Шуъба, Суси, Баззи ва Қунбул ривоятлари ҳам чоп қилиняпти. Лекин кенг тарқатиш фақат Ҳафс қироати бўйича амалга оширилмоқда.
Бу ҳолатга қарши Марокаш Маданият вазирлиги чиқиш қилиб, мамлакатда Варш қироатини ҳимоя қилиш учун Ҳафс мусҳафларини тарқатишни тақиқлади. Чунки Жазоир ва бошқа мамлакатларда Варш қироати йўқолиш хавфи остида қолган.
Қуръон испан тилига таржима қилинганда ҳам аввал Варш қироати бўйича бўлган, кейин эса уни Ҳафсга ўзгартиришган.
Суданда илгаридан Дурий қироати ўқилар эди, аммо Миср ва Саудия таъсири остида расман Ҳафс қироати қабул қилинди. Фақат эски Дарфур минтақасидагина Дурий қироати сақланиб қолган.
Яхши томони шундаки, Судан ҳукумати бу муаммони англаб етиб, "Африка Мусҳафи"ни Дурий ва бошқа ривоятлар бўйича босди. Шунингдек, Сомалида ҳам аввал тўлиқ Дурий қироати ўқилар эди, лекин у ердаги урушлар ва Саудиядан Варш қироатидаги мусҳафларнинг тарқалиши туфайли Ҳафс қироати кучли рақобатчига айланди.

https://t.me/tuhur

Ҳафс қироатининг тарқалишига сабаб бўлган омиллардан бири — илмнинг кескин пасайиши ва уламоларнинг йўқолиши бўлди. Шомнинг шайхулқурроларидан бўлган Карим Рожиҳ ўзининг "Ал-Мажд" телеканалига берган интервьюсида шундай дейди: "Шомдаги барча уламолар тажвид қоидаларидан фақат идғомлар ва баъзи маддлардан (чўзиш қоидалари) бошқасини билмас эдилар" (тақрибан мана шундай). Ҳатто Ҳафс қироатини ҳам тўлиқ билишмас эди.
Дамашқлик буюк олим Ибн ал-Жазарий (ваф. 833 ҳ.) вафотидан сўнг қироат илмида асар ёзиш сустлашди ва қарийиб йўқолди. Бу ҳолат 13-аср ҳижрийгача давом этди. Ниҳоят, шайх Аҳмад ал-Ҳалвоний ал-Кабир (1228–1307 ҳ. / 1890 м.) қироат илмларини қайта тиклади ва Шом диёрида қироатларни ривоят, тиловат ва таълим орқали оммалаштирди.
Шу боис, айнан шу даврда Ҳафс қироати расмий қироат сифатида мустаҳкамланган бўлиши мумкин. Чунки у 1253 ҳ. (1838 м.) йили Маккага келганида аввал Ҳафс қироати бўйича шайхи Аҳмад ал-Марзуқийга ўқиб берди, бу эса унинг Ҳафс қироатига устуворлик берганини кўрсатади.
Аслида Усмонийлар давлати тарқатган мусҳафлар аллақачон Ҳафс қироати асосида ёзилган эди. Усмонийлар даври тугаганидан кейин ҳам хатолар давом этди: кўпгина Ислом давлатларида қонун билан Ҳафсдан бошқа қироатда ўқиш тақиқланган. Матбаалар фақат Ҳафс қироатидаги мусҳафларни босади. Радио ва телевидение каби оммавий ахборот воситалари ҳам фақат Ҳафс қироатида ўқишга рухсат беради.
Мисрда эса учинчи ҳижрий асрдан бешинчи аср охиригача мадиналиклар қироати, айниқса, Нофеъдан Варш ривояти кенг тарқалган эди. Кейин уни Абу Амр ибн ал-Алонинг Дурий ривояти эгаллади ва бу ҳолат 12-аср ҳижрийнинг ўртасигача давом этди. Бу ҳақда шайх Али ад-Заббоғ "Ал-Изоъа" китобида (72-бет) ёзади.
Ҳафс қироати Мисрда турклар ҳукмронлигигача танилмаган эди. Масалан, Мисрда яшаган Қуртубий баъзан Ҳафснинг ихтилофларини зикр қилмаган, гарчи уларни билган бўлса ҳам. Бу Ҳафс ривояти омма орасида машҳур бўлмаганини кўрсатади.
Ҳафс қироати Мисрга Усмонийлар ҳукмронлигидан анча кейин кириб келди. Чунки турклар Мисрни 10-аср ҳижрийнинг иккинчи чорагида (16-аср бошларида) эгаллаган эдилар.
Доктор Сайфуллоҳ ўз тадқиқотида (Ислом уйғониши сайтида чоп этилган) мусҳафлар қўлёзмалари устида таҳлил ўтказиб, шарқшунос Адриан Брокеттнинг қуйидаги фикрини келтиради: "Мисрдаги эски қўлёзмаларда Абу Амр қироати жуда кўп учрайди ва бу қироатнинг кенг тарқалганидан далолат беради."
Бу ҳолат 19-аср бошларидан бошлаб ўзгара бошлади. Матбаалар таъсири орқали Абу Амр қироати босилмаган ва шу сабабли Ҳафс қироати мустаҳкам ўрнашди.
Қуръоннинг биринчи босма мусҳафи 1694 м. (1106 ҳ.) йили Германиянинг Гамбург шаҳрида нашр этилган бўлиб, у Ҳафс қироати асосида тузилган эди (Қуръон расми китобига қаранг: 508-бет).
Усмонийлар давлатида машҳур хаттот Ҳофиз Усмон (ваф. 1110 ҳ.) 25 та мусҳафни қўли билан ёзган ва унинг мусҳафлари бутун Ислом оламида машҳур бўлиб кетган. (Қаранг: Муҳаммад Тоҳир ал-Курдий "Араб хат санъати тарихи", 339-бет.)
Ҳофиз Усмоннинг мусҳафлари юзлаб марта қайта босилган ва бутун Ислом оламида кенг тарқалган. Бу ҳолат Азҳар ва Мадина мусҳафлари пайдо бўлишидан анча аввал бўлган эди.

https://t.me/tuhur

Ибн ал-Жазарий (751–833 ҳ. / 1350–1430 м.) (Амир Темур даврида яшаган) ўз даврида Шом, Ҳижоз, Яман ва Мисрда қироат — Абу Амрдан ривоят қилинган Дурий қироати эканини айтган. Лекин у Хуросон ва Туркияни зикр этмаган, гарчи у ўша юртларда анча вақт дарс берган бўлса ҳам. Бунинг сабаби, эҳтимол, ўша ерларда аҳолининг асли араб эмаслиги ва қироат соҳасида етарлича ривожланмаганлиги бўлиши мумкин. Шунинг учун Ибн ал-Жазарий машҳур диёрларни зикр қилиш билан кифояланган бўлиши эҳтимол.
Бироқ Замахшарий (ваф. 538 ҳ.) — Хоразмий бўлиб, ўз тафсирини Абу Амр қироатига асослаб ёзган. Ваҳоланки, Воҳидий ҳам шундай қилган. Бу эса Хуросонда ҳам Абу Амр қироати кенг тарқалганини кўрсатади. Лекин турк олими Абу Сауд ўз тафсирини Осимдан Ҳафс ривояти асосида ёзган. Бу эса Туркияда ҳам ўша вақтларда Ҳафс қироати мавжуд бўлганини кўрсатади.
Шунингдек, Яманда ҳам Нофеъдан Қолун ривояти кенг тарқалган эди. Буни шу юрт олимлари Шавконий (ваф. 1250 ҳ.) ўзининг "Фатҳ ал-Қадийр" тафсирида ва ундан олдинги Санъоний (Шавканийнинг устозининг устози) "Мафотиҳ ал-Ризвон" асарида ушбу қироатни қабул қилганидан билиб оламиз. Ҳатто Яманнинг республикага айланган даврида ҳам қори Муҳаммад Ҳусайн Омирнинг Қолун ривоятидаги мусҳафи нашр қилинган. Ҳазрамавтда эса Дурий ривояти ҳукмрон бўлган.

Энди савол: Ҳафс қироати қачон кенг тарқалди? Чунки авваллари уни баъзи қорилардан бошқа ҳеч ким ўқимаган эди. Ибн ал-Жазарий ҳам ўз даврида Усмоний турклар ёки машриқ аҳли орасида бу қироатни зикр этмаган. Демак, бу қироат кейинроқ тарқалган.
Шубҳасиз, бу тарқалиш Усмонийлар ҳукмронлиги (922 ҳ./1516 м.) даврида содир бўлган, аммо аниқ қайси вақтда бошлангани номаълум. Бу даврда илмий таназзул ва кам китоб ёзилганлиги сабабли бу ҳақда аниқ манба топиш мушкул.
Бироқ 981 ҳ. (1574 м.) йилда Муҳаммад ибн Бадриддин ал-Мунший ар-Румий ал- Ҳанафий ўз тафсирини Ҳафс ривоятида ёзгани бу қироат Туркияда Ибн ал-Жазарий давридан кейин кенг тарқалганини кўрсатади.
Бундан ташқари, Муҳаммад ал-Маръаший (Салжуқий зода, ваф. 1150 ҳ./1737 м.) "Жуҳд ал-Муқилл" асарида (293-бет) шундай дейди: "Бизда (Маръаш, Жанубий Туркия) Осимдан Ҳафс ривоятидаги қироат қабул қилинган."
Шу сабабли, Ҳафс қироати Туркияда 16-асрнинг иккинчи ярмида тарқалган бўлса, Шомда 18-асрда, Мисрда эса 19-аср бошларида тарқала бошлаган.
Масалан, фақиҳ Ибн Обидин ал-Ҳанафий ад-Димашқий (1198–1252 ҳ./1748–1836 м.) ўзининг "Ҳошия"сида шундай ёзади (1/541): "Бизнинг шайхларимиз Дурийнинг Абу Амрдан ва Ҳафснинг Осимдан ривоятини танлаганлар." У Дамашқда шайх ал-қурроъ Саид Ҳамавийдан қироат ўрганган.
Бу эса Шомда Абу Амр қироати ҳамон сақланганини кўрсатади. Миср ва Яманда эса Ҳафс қироати тарқалиши кўпроқ вақт олган, чунки бу юртлар Усмоний марказидан узоқ эди.
Шайх ас-Салмий таъкидлаганидек, Ҳазрамавтда эса 1370 ҳ./1951 м. йилдан кейин ҳам Абу Амр қироати сақланиб турган.
Шу билан Ҳафс қироати бу ерларда фақат ҳозирги замонда кенг тарқалган.

https://t.me/tuhur

8) Ҳозирги замонда, махфий эмаски, замонавий оммавий ахборот воситалари — телевидение ва радио орқали — Ҳафс ривоятининг тарқалишида катта роль ўйнади. Бу ҳолат ҳанузгача Дурий, Қолун ёки Варш ривоятлари асосида Қуръон ўқиладиган ўлкаларда ҳам кузатилди.
Шунингдек, бу мамлакатларда Ҳафс ривояти асосида босилган мусҳафларнинг кенг тарқалиши ҳам таъсир кўрсатди. Шу даражага етдики, Ҳафс ривоятидан бошқа қироатлар деярли йўқолиб кетиш хавфи туғилди. Барча ишларда аввал ҳам, кейин ҳам ҳукм Аллоҳ таолога тегишлидир ва У Зотнинг тақдирларида олий ҳикмат мавжуддир.
Бироқ, Аллоҳга ҳамдлар бўлсинки, сўнгги йилларда мусулмон мамлакатларининг кўпгина ўлкаларида қироат илмлари борасида буюк бир уйғонишнинг илк аломатлари кўрина бошлади. Ёшлар қироатнинг ўн турини ўрганиш, ўргатиш ва улар бўйича Қуръон ўқишга қизиқишмоқда. Бу эса соғлом ва хайрли бир аломатдир. Ва барча ҳамду санолар оламлар Раббиси Аллоҳ таолога хосдир.

https://t.me/tuhur

7) Дурийнинг Абу Амрдан ривояти аввалги бандда зикр этилган ўлкаларда (Ироқ, Ҳижоз, Яман, Шом, Миср, Судан ва Шарқий Африка) кенг тарқалган бир пайтда, Ҳафснинг Осимдан ривояти турклар орасида тарқала бошлади. Шу билан бирга, Усмонлий давлати ислом оламининг кўп қисмини ўз ҳукми остига олиб бораётган эди. Шу сабабли, турклардан бўлган имомлар, қозилар ва қироат устозлари араб оламига юборила бошланди. Улар орқали ва Усмонлилар томонидан Ҳафс ривояти асосида нусха қилинган Қуръон мусҳафлари орқали Ҳафс ривояти кенг ёйилди.
Шу тариқа, Ҳафснинг Осимдан ривояти аста-секин Дурийнинг Абу Амрдан ривоятининг ўрнини боса бошлади. Натижада Дурий ривоятининг тарқалиши қисқарди ва фақат Яман, Судан ва Африка Қуръонида (Шарқий Африка) сақланиб қолди.
Мен ҳижрий 1370-йиллар атрофида яманлик уламолар томонидан ёзилган тажвид китобларини кўрдим. Улар Дурий ривояти асосида ёзилган бўлиб, ўша пайтгача Ҳазрамавт ва Яманнинг кўпгина ҳудудларида айнан шу ривоят бўйича Қуръон ўқилганини тасдиқлайди.
Шу билан бирга, Усмонлилар ҳукмронлигининг Ғарбий Ислом мамлакатларида (Мағрибда) кучсиз бўлиши ва бу халқларнинг Моликий мазҳаби ва анъаналарига қаттиқ боғлиқлиги туфайли у ерда Нофеъ қироати ҳукмрон бўлиб қолди ва бу ҳолат бугунгача давом этяпти.
Ибн Ошур (1379 ҳ./ 1972 м.) ўзининг "Ат-Таҳрир ват-Танвир" тафсирида шундай дейди: "Бугун Ислом мамлакатларида ўқилаётган қироатлар қуйидагилар:
— Қолун ривояти билан Нофеъ қироати — Туниснинг бир қисмида, Мисрнинг бир қисмида ва Ливияда;
— Варш ривояти билан Нофеъ қироати — Туниснинг бир қисмида, Мисрнинг бир қисмида, бутун Жазоирда, бутун Марокашда ва унга боғлиқ бўлган мамлакатларда, ҳамда Ғарбий Африкада;
— Ҳафснинг Осимдан ривояти — бутун Шарқ мамлакатларида, Мисрнинг аксар қисмларида, Ҳиндистонда, Покистонда, Туркияда ва Афғонистонда.
Ибн Ошур қўшиб қўяди: "Мисрга яқин бўлган Суданда Абу Амр Басрийнинг қироати бўйича ҳам ўқилаётганини эшитдим." (тугади)

https://t.me/tuhur

6) Дурийнинг Абу Амрдан ривояти Ироқ, Ҳижоз, Яман, Шом, Миср, Судан ва Шарқий Африка аҳолиси орасида ҳижрий ўнинчи асргача ғолиб бўлган. Буни қуйидаги нақлдан англаш мумкин: Имом Ибн Жазарий (833 ҳ./ 1430 м. вафот этган) шундай дейди: Ибн Мужоҳид ривоят қилади: "Ваҳб ибн Жарир бизга хабар берди, у айтди: Шуъба менга шундай деди: 'Абу Амрнинг қироатини маҳкам ушла, чунки у одамлар учун санадга айланади'".
Ибн Жазарий яна шундай дейди: "Муҳаммад ибн Исо ибн Ҳайён менга ҳикоя қилди, у Наср ибн Алининг ҳикоясини айтди: у шундай деди: 'Отам менга шундай деди: Шуъба айтди: Қара, Абу Амр нима ўқийди ва ўзи учун нимани ихтиёр қилади — шу нарсани ушла, чунки бу одамлар учун санад бўлади'. Наср айтди: Мен отамдан сўрадим: 'Сиз қандай ўқийсиз?' У айтди: 'Абу Амрнинг қироатига кўра'.
Сўнгра Асмаъийдан сўрадим: 'Сиз қандай ўқийсиз?' У жавоб берди: 'Абу Амрнинг қироатига кўра'".
Ибн Жазарий давом этади: "Шуъбанинг (р.ҳ.) айтгани рост эканлиги тасдиқланди. Чунки бугун Шом, Ҳижоз, Яман ва Мисрда одамлар Абу Амрнинг қироатига кўра ўқийдилар. Сен Қуръон ўргатувчилардан бошқа қироатда ўқувчини топмайсан — айниқса, 'фарш' масалаларида. Ҳолбуки, 'асли' (яъни қоидалар)да хатоликлар бўлиб туради.
Аслида Шом аҳли беш юзинчи йилгача Ибн Омирнинг қироатида ўқишарди. Кейин бу ҳолат ўзгарди. Сабаби, Ироқ аҳлидан бўлган бир киши Димашқдаги Умавий масжидида одамларга Абу Амрнинг қироатига кўра дарс берди. Унинг атрофига кўп одамлар йиғилди ва унинг қироати шу ерда машҳур бўлиб кетди. У йиллаб шу ҳолатда қолди.
Шундай деб эшитдим. Агар шундай бўлмаганида, Шом аҳлининг Ибн Омирнинг қироатидан воз кечиши ва Абу Амр қироатини қабул қилиши сабабини билмас эдим. Мен бу ҳолатни Шуъбанинг кароматларидан деб ҳисоблайман." (иқтибос тугади)

https://t.me/tuhur

Қироатларнинг дунё бўйича тарқалишининг тарихий жараёнларини қуйидагича хулоса қилишимиз мумкин бўлади:

1. Имoм Ибн Мужоҳид (вафоти: 324 ҳ.) давригача, яъни у киши машҳур «Сабъат ал-қурроъ» (Етти қори) асарини 300 ҳижрий йили атрофида ёзганигача, ислом шаҳарларида турли қироатлар ўқилар эди. Аммо ҳар бир шаҳарда маълум қироат устун эди:
Мадинада — Нофеънинг қироати, Маккада — Ибн Касийрнинг қироати, Шомда — Ибн Омирнинг қироати, Басрада — Абу Амр ва Яъқубнинг қироати, Куфада — Осим ва Ҳамзанинг қироати.
Маккий ибн Абу Толиб дейди: “Ҳижрий иккинчи асрда одамлар қуйидагича ўқир эдилар: Басрада — Абу Амр ва Яъқуб, Куфада — Ҳамза ва Осим, Шомда — Ибн Омир, Маккада — Ибн Касийр, Мадинада — Нофеъ”. Кейин 300 ҳ. йилга келиб, Ибн Мужоҳид Яъқубни олиб ташлаб, унинг ўрнига Куфалик Кисоийни киритди.
Бунинг сабаби: Ибн Мужоҳидда Яъқубнинг қироатига ишончли исноди йўқ эди, шунга кўра, унга эга бўлган Кисоийни киритди, гарчи у Куфада унчалик машҳур бўлмаган бўлса ҳам.
2. Ибн Мужоҳид замонида Куфада Осимнинг Ҳафсдан келган ривояти унчалик машҳур эмас эди. Унинг Шўбадан келган ривояти кўпроқ танилган эди. Аммо Куфада Ҳамзанинг қироати Осимникидан машҳурроқ бўлган. Ибн Мужоҳид айтади: “Куфада баъзи одамлар Осимнинг қироатига амал қилишади, аммо у Куфа аҳли орасида устун эмас”. Чунки Осимнинг энг кучли шогирди — Абу Бакр ибн Айёш — ўз қироатини бошқаларга осонликча ўргатмас эди, шунга кўра уни яхши ўқувчилар кам эди. Натижада, Куфада асосий қироат Ҳамзанинг қироати бўлиб қолди.
3. 5-асрда Басрада Яъқубнинг қироати устун бўлди. Ҳофиз Абу Амр Усмон ад-Доний (371–444 ҳ.) айтади: “Абу Амрдан сўнг басраликлар умуман Яъқубнинг қироатига амал қилишди”. Тоҳир ибн Ғалабун шундай дейди: “Басра масжидларида имомлар фақат Яъқубнинг қироатида ўқир эди”.
4. Шомликлар 5-аср охиригача Ибн Омирнинг қироатига амал қилишди. Кейин эса Шомга қори Ибн Товус келиб, одамларга Абу Амрдан ривоят қилинган Дурий ривоятини ўргата бошлади. Унинг таъсирида бу қироат аста-секин Шомда тарқалди ва Ибн Омирнинг қироатининг ўрнини эгаллади. Ибн Жазарий дейди: “Шом аҳли 500 ҳ. йилгача Ибн Омирнинг қироатида эди, кейин Ибн Товус келиб, Дурий ривоятини ўргата бошлади”.
5. Мисрда имом Варш нафақат машҳур қори бўлган, балки у Нофеъдан тўрт марта Қуръонни ўткизган. Кейин у Мисрга қайтиб, Нофеънинг қироатини кенг тарғиб қилган. Шу тариқа, Нофеънинг қироати бутун Ғарбий Африка ва кўпгина Африка мамлакатларида тарқалган. Бунинг яна бир сабаби: Молик ибн Анас (р.а.) — мадиналик фақиҳ бўлиб, унинг мазҳабини қабул қилган мағрибликлар Мадина фиқҳи билан бирга Мадина қироатини ҳам қабул қилдилар.
Аммо Ливия ва Тунис каби мамлакатларда Нофеънинг Қолундан келган ривояти кўпроқ тарқалган, чунки у Варшнинг ривоятига қараганда енгилроқ бўлиб, унда узун маддлар ва имолалар камроқ.

https://t.me/tuhur

Ибн ал-Фаризийнинг таъкидлашича, Муҳаммад ибн Хойрун (в. 306 ҳ.) Африкада Ҳамза қироатини Нофеъ қироатига алмаштирган. Бироқ доктор Абдулҳадий Ҳамийту бу алмашиш ундан анча олдин рўй берганини исботлаган. У шундай деган: «Бу маълумотлардан шуни хулоса қиламизки, Ибн ал-Фаризий айтган вақтдан анча олдиноқ Нофеъ қироати Африкада кенг тарқалган. Бу тарқалиш Саҳнун замонида, балки учинчи асрнинг илк ўн йилликларидаёқ бошланган бўлиши мумкин. Кейинроқ эса, бу қироатга бўлган қизиқиш кенг омма орасида кучайди. Айниқса, 234 ҳ. йили Саҳнун қози этиб тайинланганидан сўнг суд ҳокимияти томонидан ушбу қироат қўллаб-қувватланди».
Кўпчиликнинг Куфа мазҳабидан (ҳанафий фиқҳи ва Ҳамза қироати) Мадина мазҳабига (моликий фиқҳи ва Нофеъ қироати) ўтиши айнан Саҳнун ва унинг шогирдлари орқали амалга ошган. Унинг раҳбарлиги даврида — яъни 191 ҳ. йилда сафардан қайтиб келганидан то 240 ҳ. йилда вафот этгунига қадар — Африка ва унга боғлиқ бўлган Ғарбий ҳудудларда Мадина аҳли мазҳабига улкан кўчиш юз берган ва бу мазҳабнинг асослари мустаҳкамланган.
Қози Иёз «Тартиб ал-Мадарик» (1|25) асарида шундай дейди: «Африка ва ундан ғарбдаги ҳудудларда авваллари куфаликлар мазҳаби ҳукмрон эди. То Али ибн Зиёд, Ибн Ашрас, Баҳлул ибн Рошид ва улардан кейин Асад ибн Фурот каби уламолар Молик мазҳабини киритмагунча. Бу мазҳабни кўпчилик қабул қилди, ва бу мазҳаб тарқалишда давом этди. Ниҳоят, Саҳнун келди (в. 240 ҳ.) ва унинг даврида ушбу мазҳаб устунликка эришди ҳамда бошқача фикрдаги доиралар тарқатилди».
Яна у (4|313) шундай дейди: «Абу Амр ад-Доний ўзининг “Табақот ал-қурро вал-муқриинй” асарида зикр қилганки, Саҳнуннинг шогирдларидан бўлган Ибн Толиб қозилик пайтида Қайрувон масжидидаги Қуръон ўқувчиси Ибн Барғусга (в. 272 ҳ.) Нофеъ қироатидан бошқасини ўқитмасликни буюрган».
Шундан сўнг тунисликлар Нофеъ қироатидан Мадина ривояти бўлмиш Қолун ривоятини танладилар. Ғарбийликлар эса (Марокаш ва бошқа ҳудудлар) мисрлик Варшнинг Юсуф ал-Азрақ ал-Маданий йўли орқали келган ривоятини қабул қилдилар.

https://t.me/tuhur