1843-йилда Бухоро хонлигида бўлган шарқшунос Николай Ханыков ўз қайдномаларида маҳаллий яҳудийларнинг ниҳоятда саводсиз эканини ёзиб қолдирган. Бунда у бошқа яҳудий жамоаларининг фикрига таянади. 1879 йилда рус зобити Василий Пьянков бухоро яҳудийлари орасида саводлилари ниҳоятда оз эканини ёзиб, уларнинг аксари ҳатто ўз она(иброний) тилини унутганлигини ёзади. 1866 – йилда «Га-Кармель» газетаси бухоро яҳудийлари орасида савод деган тушунчанинг учқуни ҳам кўринмайди деб ёзади. 1887-йилда бухоро яҳудийлари ҳаётини тадқиқ қилган яҳудий сайёҳи Нахум Леви Ицхак Абрек Петербургда иброний тилида чиқадиган “Га-Йом” газетасида бухоро яҳудийларининг ўқишни, ибодат қилишни билмаслигини, болалар таълими ниҳоятда паст даражада эканини ёзади.
Қизиқ томони шу ки яҳудийлар саводи шу аҳволда бўлишига қарамай ХХ аср бошига келиб Марказий Осиёда молиявий жиҳатдан енг қудратли шахсларга айланишди. Яъни бойлик ақл ва саводга боғлиқ нарса эмас демоқчимиз.
Ҳамзага ўхшаган зиндиқлар эса 1912-йилнинг 30 декабирида Турон газетасида “Тижоратимиз ва мактаб” номли мақола чиқариб унда:

“уларнинг [яҳудийлар ва арманларнинг] бунчалик тез кўп бойликка эга бўлишларининг энг асосий сабаби... уларнинг билимларидир.”

деб юзсизларча ёзганди.

Биздан узоқлашманг @tanatoz1920