Markaziy Osiyodagi ko‘chmanchi va joydo‘st (o‘troq) aholi xonliklar davrida
Markaziy Osiyo davlatlarining umumiy taqdiri ma’lum darajada geografik omillar ta’sirida shakllangan edi. Markaziy Osiyo sobiq ko‘chmanchi qatlamlarning asta-sekin joydo‘st (o‘troq) turmush tarziga o‘tishi va Sharqiy Turkistonda shaharlik unsurlar qayta tiklanishi natijasida butun hudud – ya’ni Eron va Afg‘oniston aholi punktlaridan shimol va sharqqa tomon joylashgan mintaqalar – asosan shaharlarda yashovchi va dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi joydo‘st aholi bilan to‘ldirildi. Bu aholi islom sivilizatsiyasi ruhida tarbiyalangan edi.
Ko‘chmanchilar hanuz yetarlicha bo‘lib, ular ayrim paytlarda, ayniqsa Qo‘qon xonligida, muhim rol o‘ynay olgan bo‘lsalar-da (bu hol XIX asrgacha davom etdi), umuman olganda, ularning ta’siri tobora susayib borardi. Uch xonlik — Buxoro, Qo‘qon va Xiva — hukumatlari ko‘chmanchilarga ko‘proq tartibni buzuvchilar sifatida qarar, ularning o‘troq turmush tarziga o‘tishini faol rag‘batlantirar va tabiiyki, buni ma’qullar edi. Bu borada Xiva xonligi eng faol siyosat yuritgan edi.
Ko‘chmanchilar ustidan nazoratni ta’minlashning yana bir usuli — keng tarqalgan bilvosita boshqaruv edi: har bir qabila o‘z yetakchisiga bo‘ysungan holda, tinchlikda yashar, bu yetakchi hukumat va o‘z qavmi o‘rtasida vositachi rolini bajarar edi. Bunday amaliyot odatda shimoldan ko‘chib kelgan turkmanlar, qozoqlar va qirg‘izlarga va qoraqalpoqlarga nisbatan qo‘llanilgan.
Shunga qaramay, ko‘chmanchi qabilalar qo‘zg‘olonlari kam uchramagan, biroq odatda ular tezda bostirilgan. Buning sababini esa ko‘chmanchilar o‘zlarida izlashlari kerak edi, chunki ular odatda tarqoq holda yashar va o‘zaro nizolarda bo‘lishar edi. Faqat Qo‘qonda, u ham qisqa vaqt davomida, siyosiy hokimiyat mahalliy ko‘chmanchilar qo‘liga o‘tgan edi. Bular qipchoqlar bo‘lib, boshliqlari Musulmonqulning o‘troq davlatlardagi madrasalarida kuchli ta‘lim olgan holda aqlli boshqaruvi ortidan kelib chiqqan deyiladi.
Manba:
X. Kissling, B. Shpuler. "Buyuk musulmon imperiyalari. Yaqin Sharq, Markaziy Osiyo va Afrika islomiy davlatlari tarixi"
Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi
Markaziy Osiyo davlatlarining umumiy taqdiri ma’lum darajada geografik omillar ta’sirida shakllangan edi. Markaziy Osiyo sobiq ko‘chmanchi qatlamlarning asta-sekin joydo‘st (o‘troq) turmush tarziga o‘tishi va Sharqiy Turkistonda shaharlik unsurlar qayta tiklanishi natijasida butun hudud – ya’ni Eron va Afg‘oniston aholi punktlaridan shimol va sharqqa tomon joylashgan mintaqalar – asosan shaharlarda yashovchi va dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi joydo‘st aholi bilan to‘ldirildi. Bu aholi islom sivilizatsiyasi ruhida tarbiyalangan edi.
Ko‘chmanchilar hanuz yetarlicha bo‘lib, ular ayrim paytlarda, ayniqsa Qo‘qon xonligida, muhim rol o‘ynay olgan bo‘lsalar-da (bu hol XIX asrgacha davom etdi), umuman olganda, ularning ta’siri tobora susayib borardi. Uch xonlik — Buxoro, Qo‘qon va Xiva — hukumatlari ko‘chmanchilarga ko‘proq tartibni buzuvchilar sifatida qarar, ularning o‘troq turmush tarziga o‘tishini faol rag‘batlantirar va tabiiyki, buni ma’qullar edi. Bu borada Xiva xonligi eng faol siyosat yuritgan edi.
Ko‘chmanchilar ustidan nazoratni ta’minlashning yana bir usuli — keng tarqalgan bilvosita boshqaruv edi: har bir qabila o‘z yetakchisiga bo‘ysungan holda, tinchlikda yashar, bu yetakchi hukumat va o‘z qavmi o‘rtasida vositachi rolini bajarar edi. Bunday amaliyot odatda shimoldan ko‘chib kelgan turkmanlar, qozoqlar va qirg‘izlarga va qoraqalpoqlarga nisbatan qo‘llanilgan.
Shunga qaramay, ko‘chmanchi qabilalar qo‘zg‘olonlari kam uchramagan, biroq odatda ular tezda bostirilgan. Buning sababini esa ko‘chmanchilar o‘zlarida izlashlari kerak edi, chunki ular odatda tarqoq holda yashar va o‘zaro nizolarda bo‘lishar edi. Faqat Qo‘qonda, u ham qisqa vaqt davomida, siyosiy hokimiyat mahalliy ko‘chmanchilar qo‘liga o‘tgan edi. Bular qipchoqlar bo‘lib, boshliqlari Musulmonqulning o‘troq davlatlardagi madrasalarida kuchli ta‘lim olgan holda aqlli boshqaruvi ortidan kelib chiqqan deyiladi.
Manba:
X. Kissling, B. Shpuler. "Buyuk musulmon imperiyalari. Yaqin Sharq, Markaziy Osiyo va Afrika islomiy davlatlari tarixi"
Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi