Sharqshunos tarixchi

Bundan tashqari, ularning asarlari mustamlaka rejimi sharoitida yozilganini ham hisobga olish kerak. Ko‘pincha ularning maqsadi shunchaki o‘rganish emas, balki mahalliy xalqlarning madaniyati va dinini obro‘sizlantirish uchun dalillar izlash bo‘lgan.

Ularning xulosalari mutlaqo noxolis bo‘lishi va qozoqlarning "yetarlicha madaniyatli emasligi"ni rus pravoslav aholisi bilan solishtirib ko‘rsatishga qaratilgan bo‘lishi mumkin.

Shuning uchun qozoqlarning (nafaqat qozoqlar balki, boshqa millatlarning ham) diniy hayotini o‘rganishda faqat rus etnograflarining asarlariga tayanish juda noto‘g‘ri bo‘ladi. Tarix, an’ana va e’tiqod xalqning ichki nigohi bilan o‘rganilishi kerak, tashqi buzilishlarsiz, shunda to‘liq va obyektiv tushuncha shakllanadi.

📚 Rasm va ba‘zi fikrlar Aleksey Xaruzinning 1889-yilgi "Bukeý ordasidagi qirg‘izlar (qozoqlar)" (Алексей Харузин 1889 года: «Киргизы (казахи) Букеевской орды») kitobidan.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Sharqshunoslik shunchaki siyosiy mavzu yoki madaniyat, ilm-fan va institutlar tomonidan passiv aks ettiriladigan soha emas. U faqat Sharq haqida yozilgan keng va tarqoq matnlar to‘plami ham emas, shuningdek, "G‘arb"ning makkor imperialistik rejasi sifatida Sharqni zabt etishga urinishini ifodalovchi tushuncha ham emas.

Aksincha, Sharqshunoslik – geosiyosiy tafakkurning estetik, ilmiy, iqtisodiy, sotsiologik, tarixiy va filologik matnlarga singdirilgan shaklidir. Bu nafaqat dunyoni ikkita teng bo‘lmagan qism – Sharq va G‘arbga ajratish asosida shakllangan tushuncha, balki turli manfaatlar tizimining mahsulidir. Ushbu manfaatlar ilmiy kashfiyotlar, filologik rekonstruksiya, psixologik tahlil, landshaft va sotsiologik tasvir kabi usullar orqali nafaqat yaratiladi, balki saqlanib ham qoladi.

Sharqshunoslik – boshqa va o‘ziga xos bo‘lgan (yoki muqobil va yangi) dunyoni tushunishga bo‘lgan intilishdir. Ayrim hollarda esa bu intilish ushbu dunyoni boshqarish, manipulyatsiya qilish yoki hatto o‘zlashtirishga bo‘lgan iroda sifatida namoyon bo‘ladi.

Orientalism

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

👆Bu ko‘chmanchilar o‘troq aholiga nisbatan qo‘llagan bir nom bo‘lgan. Shuning uchun uni muomaladan chiqarib, o‘rniga “o‘zbek” atamasi kengroq qo‘llanila boshlagan. Chunki bu etnik nom tarixiy asoslarga ega bo‘lgan. O‘zbekiston Respublikasining tashkil topishi bu “qizil ruslar” tomonidan o‘ylab topilgan sun’iy tuzilma bo‘lmagan, balki o‘zbek xalqining ruslar istilosi natijasida yo‘qotilgan davlatchiligining yangi tarixiy sharoitdagi tiklanishi edi. Albatta, bu “davlatchilik” huquqiy va hududiy jihatdan o‘zbek ziyolilari o‘ylaganidek amalga oshgani yo‘q. Chunki bu islohotlar “qizil ruslar” nazorati ostida olib borilgan. Ularning maqsadi esa o‘zbek davlatchiligini tiklash va rivojlantirish emas, balki uni mayda bo‘laklarga parchalab tashlash, tiklanishiga to‘sqinlik qiluvchi unsurlarni vujudga keltirish, ko‘paytirish va qo‘llab-quvvatlash bo‘lgan.

Bu jarayonlar amerikalik sharqshunos olim Adib Xolidning “Making Uzbekistan” (“O‘zbekiston tavalludi”) nomli kitobida batafsil yoritilgan [Khalid 2015].

Yana davomi bor

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

Hozirgi kunda Rossiya Fanlar Akademiyasining Etnologiya va antropologiya institutida t.f.d. Sergey Abashin O‘rta Osiyo xalqlarining tarixi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib bormoqda. Xususan, uning Farg‘ona vodiysining XIX – XX asr boshlaridagi aholisi haqidagi maqolasi [Abashin 2004] va “Nasionalizmi v Sredney Azii: v poiskax identichnosti» nomli kitobida [Abashin 2007] sartlar haqida fikr yuritilgan. S.Abashin hech qaysi mahalliy tillarni bilmay turib, asl hujjatlarni to‘la-to‘kis o‘rganmay turib, bu ilmiy masalaga siyosiy tus berishga harakat qilgan.

O‘rta asrlardagi sartlarga oid manbalarni o‘rganish haqida gapirmasa ham bo‘ladi. Unga ko‘ra, o‘zbek millati bolsheviklar tomonidan sun’iy ravishda tuzilgan vaqtda sartlarning huquqlari poymol etilgan va o‘zbeklar 1,7 millionli butun bir sart xalqini bir zumda yutib yuborganlar. Bu fikrni Qozog‘istonda faoliyat olib borayotgan amerikalik olim Djon Shoberlayn ham qo‘llab-quvvatlagan [Shoberlayn 1997: 55].

Go‘yoki ularning tadqiqot olib borishi uchun boshqa mavzu qurib qolganday. Undan ko‘ra, Rossiya va Amerika yo‘q qilgan va yo‘q qilayotgan xalqlarning tarixi bilan shug‘ullansang bo‘lmaydimi, deging keladi. Hammaga ma’lumki, bu ikki mamlakat qanchadan qancha kam va ko‘p sonli xalqlarning haq-huquqlarini poymol qilgan va haligacha poymol qilib kelmoqda. Agar o‘zbeklar mavjud bo‘lmagan “sart” larni bir zumda “yutib” yuborgan bo‘lsalar ham, bu Rossiya va Amerikada qilingan jinoyatlar oldida hech narsa emas. Man endi ular kattaligi ikkita O'zbekistondek keladigan butun boshli Ukraina va uning 40 mlnga yaqin aholisi ustida savdolashishmoqda.

Hech kimga sir emaski, Yevrosiyoda rus bosqinchilari, Amerikada esa yevropalik istilochilar qanchadan qancha mahalliy aholini qirib tashlaganlar, tirik qolganlariga esa zo‘rlik bilan nasroniylik dinini “qabul” qildirganlar. Ular yana qandaydir haq-huquqlar haqida gapiradilar. Amerikadagi yevropalik istilochilar orasida maqol ham bor edi:

“Yaxshi hindu – bu o‘lik hindudir”. Hozirgi kunda shunga o‘xshash maqol Amerika himoyasi ostida Falastinda harakat qilayotgan Isroil istilochilari orasida tarqalgan: “Yaxshi falastinlik – bu o‘lik falastinlikdir”.

Ko‘rib turibmizki, jahonda hech narsa o‘zgargani yo‘q. Bosqinchilar va istilochilarning qiyofasi ko‘p asrlar ilgari qanday bo‘lgan bo‘lsa, hali ham o‘sha-o‘sha. O‘zbeklarga kelsak, ular hech qachon bosqinchilik qilmaganlar. Ular o‘zlarining yerlarida yashamoqdalar va boshqa xalqalarga hech qanday hududiy da’volari yo‘q (lekin bo‘lishi mumkin edi). Undan tashqari, ular qadimgi va yuksak rivojlangan madaniyat sohiblari sifatida ayrim qo‘shni xalqlardan farqli ravishda har doim o‘zlarining mehmondo‘stligi va bag‘rikengligi bilan ajralib turganlar va hali ham ajralib turadilar.

Siyosatchi olimlarning sartlar masalasi bilan qiziqib qolganlarining asl maqsadi shundan iboratki, bu orqali ular ikki qardosh xalq, o‘zbeklar va tojiklar tarixidagi munozarali bo‘lgan muammolardan birini yana ham avj oldirish va ular orasiga rahna solishdir. Tojikiston olimlari va ularni qo‘llab-quvvatlab turuvchi rus siyosatshunoslariga ko‘ra, 1924-yilda O‘zbekiston Respublikasi tuzilganda, sartlar sun’iy ravishda o‘zbek xalqining tarkibiga kiritilgan, aslida esa ular tojiklar edi.

Ma’lumki sartlar masalasi bo‘yicha XX asr boshlarida Chor Rossiyasi davrida mutaxassislar va mahalliy ziyolilar, shu jumladan jadidlar, o‘rtasida keng ilmiy munozaralar olib borilgan. 1920-yillarda ham “qizil ruslar” O‘zbekiston Respublikasini tuzish arafasida bu masalaga batafsil to‘xtalganlar. Bu jarayonlarda mahalliy ziyolilar, xususan, Fayzulla Xo‘jaev, Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Abdulla Avloniy, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvarqori singari jadidlar harakatining faol a‘zolari ham ishtirok etganlar. Natijada, shu xulosaga kelingan ediki, “sart” nomli xalq yo‘q. Chunki “sart” nomi ostida ma’lum bo‘lgan aholi guruhlari o‘zlarini “sart” deb atamaganlar.