Sharqshunos tarixchi

​​☠️📰🇸🇦 Dinamik rivojlanayotgan Saudiya Arabistoni gʻarblashuv va liberallashuv jarayonini boshidan kechirmoqda, ayollarga bir qator huquqlardan tashqari spirtli ichimliklarni sotishga ruxsat berildi. Qirollik jahonning eng mashhur yulduzlari va oddiy sayyohlarni faol taklif qiladi, suzish liboslarida (ich kiyim desa ham bo'ladi) moda namoyishlari tashkil qiladi va hattoki 2034 yilgi o'tkaziladigan FIFA Jahon chempionatida LGBT hamjamiyatining aʼzolarini koʻrgazmada kutib olishga tayyor.

Ammo qirollik yana bir sohada ham ildamlamoqda. O'tgan yili u o'lim jazosi bo'yicha o'zining rekordini yangiladi.

📑 Yil davomida jami qatl qilinganlar soni 303 tani tashkil etdi. Giyohvandlik, terrorizm va qotillik bilan bog'liq jinoyatlar uchun o'lim jazosi tayinlangan. Qatl etilganlarning aksariyati birinchi toifadagilar edi – Gap shundaki, Saudiya Arabistoni 2022-yilda narkotik moddalar bilan shug‘ullanuvchilarga nisbatan o‘lim jazosini qo‘llash bo‘yicha uch yillik moratoriyni bekor qilgan va tegishli hukmlar 2024-yilda ommaviy ravishda amalga oshirilgan.

💀 Saudiya Arabistoni 10 oydan kamroq vaqt ichida (2024 yil yanvaridan oktyabr oyi boshigacha) 213 kishini qatl qildi. Shu bilan birga, Saudiya BMT Inson Huquqlari Kengashi (HRC) a'zoligi uchun kurashayotgan edi - lekin huquq faollari Ar-Riyodning nomzodini "Kengash mavjudligining ma'nosiga zid" deb qoraladi va qirollik hali bu tashkilotga qabul qilinmadi.

🩸 Dunyo bo'ylab o'lim jazosini hujjatlashtiradigan Londonda joylashgan Reprieve inson huquqlari tashkilotiga ko'ra, Saudiya Arabistonida bu yilga qadar qayd etilgan eng yuqori ko'rsatkich:

🟡 196 kishi - 2022 yilda;
🟡 184 kishi - 2019 yilda

📊 Bu raqamlar to'liq bo'lmasligi mumkin - axir, qirollik shunga o'xshash voqealarni yashirishga qodir.

"Dunyo e'tibori Yaqin Sharqdagi dahshatlarga qaratilayotgan bir paytda Saudiya Arabistoni o'lim qatorini qon to'kishi bilan bo'shatadi", dedi Reprieve direktori o'rinbosari Xarriet Makkaloch.

🌍 Bu yil qatl etilganlar orasida SA tarixidagi boshqa yillarga qaraganda ko'proq xorijliklar bor - 101 kishi:

🟡🇵🇰 21 pokistonlik;
🟡🇾🇪 20 yamanlik;
🇸🇾 14 nafar suriyalik;
🟡🇳🇬 10 nigeriyalik;
🟡🇪🇬 9 ta misrlik;
🟡🇯🇴 8 ta iordaniyalik;
🟡🇪🇹 7 ta Efiopiyalik;
🟡🇸🇩 3 Sudanlik;
🟡🇮🇳 3 ta hindu;
🟡🇦🇫 3 ta afg'on;
🟡🇱🇰 1 Shri-Lanka;
🟡🇪🇷 1 Eritreya;
🟡🇵🇭 1 ta filippin.

💊 Ulardan 69 nafari giyohvand moddalar savdosida ayblanib hayotdan ko'z yumgan.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Nima uchun demokratiya liberal bo'lishi shart emas?

Post sovet muhitda ko'pincha G'arb ko'plab cheklovlar va taqiqlar orqali demokratiya tamoyillaridan uzoqlashgani va endi u yerda "liberal diktatura" amal qilayotgani haqida tez-tez fikrlar aytiladi.

Albatta, cheklovlarning o'zida yaxshi narsa yo'q, lekin vaziyatni "liberal diktatura" deb atash qiyin. Shtutgart universiteti professori Patrik Bernhagen bunday tanqid nima uchun noto'g'ri ekanligini tushuntiradi.

Vakillik demokratiyasi, eng avvalo, boshqaruv shakli bo'lib, uning asosiy tamoyillari erkin va adolatli saylovlar orqali hokimiyat almashinuvi ta‘minlash orqali hukumatning javobgarligini oshirish hisoblanadi.

Liberalizm siyosiy an'ana sifatida birinchi navbatda erkin bozor iqtisodiyoti va inson huquqlarini hurmat qilish tamoyillariga asoslanadi.

Ammo demokratiya - demokratiya bo'lish uchun - mutlaqo barcha liberal tamoyillarni, shu jumladan inson huquqlarini (shaxsiy va siyosiy) to'liq hurmat qilish shart emas.

Masalan, Bernhagen so'nggi paytlarda G'arb demokratiyalarida o'z fuqarolarining fuqarolik huquqlari va erkinliklarini milliy xavfsizlik nuqtai nazaridan cheklash tendensiyasi haqida yozadi.

Ammo, bu G‘arbning demokratik tamoyillardan keskin chekinishini bildiradimi? Bernhagen shunday yozadi:

So'nggi yillarda o'rnatilgan demokratik mamlakatlardagi hukumatlar "Xabeas korpus" uchun petitsiya qilish huquqini va o'z fuqarolarining shaxsiy daxlsizligi huquqini keskin cheklab qo'ydi. Ushbu huquqlarning ba'zilari liberal an'analarning asoslari bo'lib, ular xavfsizlik manfaatlari uchun cheklovlarga duchor bo'ladi. Ammo ko'plab demokratik mamlakatlarda odamlarning shaxsiy hayotini boshqarish erkinligini cheklash amaliyoti bu mamlakatlarni boshqalarga qaraganda kamroq liberal qiladi, lekin cheklovlar o'z-o'zidan ularni kamroq demokratik qilmaydi.

Demak, G‘arb davlatlarini demokratik boshqaruv tamoyillaridan emas, balki liberalizm tamoyillaridan chekinishda ayblash to‘g‘ri bo‘lardi. Toki adolatli va raqobatbardosh saylovlar o‘tkazilar ekan, hokimiyat almashinuvi mavjud bo‘lib, hukumat fuqarolar oldida javobgarligicha qolar ekan, mamlakat demokratik davlat bo‘lib qoladi. Inson huquqlarini to'liq hurmat qilish demokratiyaning asosiy xususiyati emas, balki ba'zida undan chetga chiqish mumkin bo'lgan yoqimli bonusdir.

Manba: Welzel, C., Xaerpfer, C. W., Bernhagen, P. va Inglehart, R. F. (Eds.). (2018). Demokratlashtirish. Oksford universiteti matbuoti, AQSh.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​🥀📰🇺🇸 AQShning eng keksa prezidenti (1977-1981), tinchlik bo'yicha Nobel mukofoti laureati (2002), shuningdek, sobiq prezidentlik rekordchisi (43 yosh) Jimmi Karter yangi yildan ikki kun avval (2024 yil 29-dekabrda) 100 yoshida vafot etdi.

📌 Bu hozir nega muhim deydigan bo‘lsangiz Karter prezidentligi davrida Sharq xususan bizning nigohimiz qaratilgan Yaqin va O‘rta Sharq uchun eng asosiy voqealar sodir bo'lgan:

1️⃣🇪🇬🇮🇱 Misr Isroil bilan sulh tuzgan birinchi arab davlatiga aylandi (1978). Misr rahbari Anvar Sadat va Isroil vaziri Menaxem Begin oʻzaro tan olish toʻgʻrisida kelishib, Kemp-Devid kelishuvini imzoladilar. Bundan tashqari, Isroil Olti kunlik urush (1967) paytida qo'lga olingan Sinay yarim orolini Misrga qaytardi. Hujjatlarda Sadat va Beginning imzolaridan tashqari Karterning imzosi ham bor - kelishuvning bajarilishining guvohi va kafolati sifatida; bu keyingi tinchlikni saqlash jarayonida va arab-isroil mojarosini hal qilishda Qo'shma Shtatlarning alohida roli uchun huquqiy asos bo'lib xizmat qildi;

2️⃣🇦🇫🇷🇺 Jimmi Karter davrida Qo'shma Shtatlar afg'on mujohidlariga sovet qo'shinlariga qarshi homiylik qilish uchun "Tiklon" operatsiyasini boshladi. 1979 yil 3 iyulda Prezident Karter Afg'onistondagi antikommunistik kuchlarni moliyalashtirishga ruxsat beruvchi farmonni imzoladi. Amerikaliklar Pokiston razvedkasini (ISI) jangarilarni moliyalashtirish, yollash, tayyorlash va qurollantirish jarayonlarida asosiy vositachi sifatida ko'rdilar, ammo bunda boshqa davlatlar, jumladan Saudiya Arabistoni va Isroil ham muhim rol o'ynadi. Afg'on urushining bu taqdirli voqealari 1979 yilda paydo bo'lgan va hozirgi kungacha davom etayotgan jihodchilikning zamonaviy (uchinchi) to'lqiniga asos bo'ldi;

3️⃣🇮🇷 Shuningdek, Karter qo‘lloviga qaramasdan Sovuq urushning yana bir muhim voqeasi: Eronda amerikaparast Shoh Muhammad Rizo Pahlaviy rejimi quladi va Islom inqilobi sodir boʻldi (1979). Shu bilan birga, eronliklar "josuslik uyi" deb hisoblaydigan - AQShning Tehrondagi elchixonasini egallab olishdi; Uning 66 nafar xodimi garovga olingan. Karter ularni na diplomatik, na harbiy yo'l bilan tezda ozod qila olmadi (1980 yilda "Eagle Claw" (Burgut panjasi) maxsus operatsiyasida hamma narsa rejadagidek bo'lmadi va bu afsonaviy muvaffaqiyatsizlikka uchradi). Oxir-oqibat garovga olinganlar 1981 yilda muzokaralar orqali ozod qilindi, bu inqiroz Karterning yangi prezidentlik saylovlarida Ronald Reyganga yutqazishining sabablaridan biri edi. Darhaqiqat, ushbu voqealardan kelib chiqib, Tehron va Vashington o'rtasidagi diplomatik aloqalar uzildi (ular hali ham tiklangani yo'q) va Islom respublikasiga qarshi birinchi sanksiyalar joriy etildi. Eron poytaxti markazidagi AQSh elchixonasining xuddi shu binosida hozirda muzey joylashgan.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Arab Xalifaligi barqaror va quvvatli imperiyaga aylanishida ikki hudud iqtisodining qo‘lga kiritilishi bilan erishilgan.

Arablar tomonidan Misr va Mesopotamiyani bosib olinishi o'sha davrning ikki yirik imperiyasi - Vizantiya va Sosoniylar podsholigining iqtisodiyotiga sezilarli ta'sir ko'rsatgan muhim voqea o‘laroq arab xalifaligining uzoq muddatli istilolarini moliyalashtirish uchun katta rol o'ynagan.

Arab qoʻshinining harbiy boshliqlaridan biri Amr ibn al-Os oʻz qoʻshinlarini Vizantiya uchun eng muhim daromad manbai hisoblangan Misrga yubordi. Tarixchi Robert Xoyland ta'kidlaganidek, "bu voqea o‘z davrning eng foydali harbiy kampaniyasi" edi. Nil vodiysining unumdorligi tufayli Misr Arablar uchun barqaror hosil va katta soliq tushumlarini ta'minladi. Ungacha Misr hech vaqt arablar yeri bo‘lmagan. Har yili Misrdan Konstantinopolga taxminan 300 million bushel don jo'natilgan - bu esa Vizantiya mintaqasini va poytaxt Konstantinopol aholisini ham, imperiya armiyasini ham ta'minlash uchun juda muhim edi. Ana endi shunday ulkan iqtisodiy xazina kaliti arablarga o‘tdi.

Mesopotamiya hududlari Sosoniylar imperiyasi uchun xuddi shunday rol o'ynagan va bu yer ham arablarga nasib etdi.

“Sosoniylar imperiyasining boyligi koʻp jihatdan Iroqning qishloq xoʻjaligiga, ayniqsa keyinchalik Savad, “qora yer” deb nomlanuvchi mintaqa, Ktesifon janubidan, keyinroq Bagʻdodgacha choʻzilgan dengiz va ikkita katta daryo - Dajla va Furot tomonidan ugʻoriladigan yerlarning ulkan kengligiga bogʻliq edi"

Mesopotamiyaning ketishi Sosoniylarning qulashini, Misrni egallanishi Konstantinopol quvvatini keskin pasaytirib har ikkisi Xalifalik qudratini keskin oshirdi.

Robert G. Hoyland, Xudoning yo'lida. Arab istilolari va islom imperiyasining barpo etilishi. P. 76

Original source: Robert G. Hoyland, In God’s Path. The Arab Conquests and the Creation of an Islamic Empire. P. 76. - The New Cambridge History of Islam, volume 1. P. 20

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Xitoy qanday ta'sir darajasiga ega?

Lozannadagi Xalqaro menejmentni rivojlantirish institutidan xalqaro iqtisodiyot professori Richard Bolduin globallashuvning uch bosqichi nazariyasi muallifi. Har bir bosqich iste'mol va ishlab chiqarish o'rtasidagi tafovutning kengayishi bilan tavsiflanadi.

Bugun u gegemon davlatlar o'rtasida global eksport hajmining o'zgarishi dinamikasi haqida ajoyib grafik bilan o'rtoqlashdi.

Ushbu ma'lumotlarga asoslanib, bir paradoksni tushuntirishga harakat qilishimiz mumkin. Xitoy o'zining jahon savdosidagi ulushi ortib borayotganiga qaramay, jahon iqtisodiyotiga oldingi gegemon davlatlar Buyuk Britaniya va Qo'shma Shtatlar qila olganidan ko'ra ancha zaifroq ta'sir ko'rsata oladi.

Grafikda uchta gegemon davlatning 1800 yildan 2023 yilgacha jahon eksportidagi ulushi ko'rsatilgan. Quyidagi fakt e'tiborimni tortdi: 1808 yilga kelib “dengiz malikasi” Buyuk Britaniya imperiyasining jahon eksportidagi ulushi 48 foizga yetdi. 1840 yilga kelib u tubdan kamaydi - 20% gacha, 1945 yilda AQSh ulushi 22% edi. Amerika gegemonligiga qarshi kurashayotgan Xitoy hozir jahon eksport savdosining atigi 14 foizini tashkil qiladi.

XIX asrda sanoat kapitalizmi g'alaba qozonganidan beri har bir keyingi gegemonning jahon iqtisodiyotidagi ulushida qandaydir barqaror pasayish tendentsiyasi kuzatildi. Bu Bolduinning globallashuv nazariyasiga tovarlarni ishlab chiqarish va iste'mol qilishning izchil jarayoni sifatida mos keladi, bu esa milliy iqtisodiyotlarning jahon savdosi ulushidagi ulushining asta-sekin kamayishiga olib keladi.

Buyuk Britaniyaning ajoyib erta muvaffaqiyati uning texnologik ustunligi bilan bog'liq edi. Keyin u Napoleon urushlari va boshqa mamlakatlar tomonidan Britaniya texnologiyasini qarzga olish tufayli so'ndi. Amerikaliklar boshqa mamlakatlarda (Germaniya, Yaponiya, Koreya) sanoatni rivojlantirishga maqsadli yordam beradigan global iqtisodiy tizimni qurdilar. Yangi gegemonning ulushi apriori pastroq bo'lishi kerak edi.

Globallashuvning ikkinchi ajralishidan so'ng (AKT inqilobi), Bolduinning terminologiyasidan so'ng, sanoatning rivojlanayotgan mamlakatlarga ommaviy ko'chirilishi sodir bo'ldi, bu esa Xitoyning yuksalishiga olib keldi. Ammo uning vazni allaqachon Amerikanikidan kamroq, garchi Xitoy iqtisodiyoti rivojlanish cho'qqisidan o'tganmi yoki u o'sishda davom etadimi, aniq emas.  Agar siz Maykl Bekli kabi skeptiklarga ishonsangiz, unda Xitoyni allaqachon eng yuqori kuch, ya'ni o'z imkoniyatlarining cho'qqisiga chiqqan davlat deb atash mumkin. Lekin shunday bo‘lsada u dunyo ijtimoiy siyosiy manzaralarini chiza olmaydi.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi