Oxirgi paytlar badiiy asar darajasi borasidagi har turli bahslar bo'lmoqda. Birisiga yoqqan asardan boshqasining ko'ngli to'lmaydi. Boshqasi maqtaganni birisi rad etadi. Mayli, buni did bilan bog'liq holat deylik. Lekin o'zi badiiy asarni baholovchi mezonlar bormi? Badiiy asar qanday baholanadi?
Men asosan, badiiy asarni baholashda uch mezonga tayanaman. Birinchisi, bu asar g'oyasi bo'lsa, keyingisi, uslubi va tili. So'nggi uchinchisi, asar mavzusidir.
G'oya badiiy asarning asosi hisoblanadi, g'oyaning kuchli yoki kuchsizligi asarning darajasini belgilashi mumkin. Masalan, Ernest Hemengueyning "Chol va dengiz"ida insonni yengib bo'lmaydi, degan buyuk g'oya bor. Va asar ana shu g'oya asosiga qurilgan. Yoki bo'lmasam, "Evrilish"da Frans Kafka agar foydang tegmasa, hatto yaqinlaring uchun keraksiz matohsan degan g'oyani ilgari suradi. Va bu davrlar o'tsa-da eskirmas g'oya bo'lgani uchun ham bugun asar o'z qiymatini yo'qotmagan, deyish mumkin.
Badiiy asar qiymatini belgilovchi ikkinchi mezon, bu uning tili va uslubidir. Bunda asarni muvaffaqiyati uchun ko'p hollarda ayni shu ikki jihat sabab qilib ko'rsatiladi. Masalan, Tog'ay Murodning eng katta yutug'i, o'ylashimcha, bu uning o'ziga xos uslubidir. Bayon etish yo'sini va tili hanuz eskirmadi, ya'niki, o'ziga xosligini yo'qotmadi. Yoki bo'lmasam, O'rxon Pomuqni yuqorida nomi zikr etilgan romanini olaylik, "Mening otim qirmizi"da yozuvchi voqeani bayon etish uchun postmodernizmdan foydalandi. Har bitta narsani so'zlatdi. U xoh jism bo'lsin, xoh jonli mavjudot bari o'z dardini so'ylaydi. Va bu uslub jihatidan yangilik deyish mumkin.
Uchinchi mezon asar mavzusidir. Masalan Patrik Zyuskindning "Ifor"ini olaylik. Adib hech kim qo'l urmagan mavzuda yozgan va ana shu jihat asar darajasini yuqoriga ko'tarib yuborgan, desa bo'ladi. Yoki Dostoyevskiy "Jinoyat va jazo"sida o'z g'oyasini yetkazish uchun jamiyatning o'rta qatlami vakili - talabaning qotilligi - jinoyati mavzusidan foydalandi.
Ba'zida asar g'oyasi pishiq-puxta bo'lgani bilan uslubi yangi bo'lmasligi mumkin, ammo bu asar qiymatiga katta ta'sir qilmaydi, meni nazarimda. Yoki mavzusi dolzarb bo'lsa-da, ma'lum bir vaqt o'tib eskirsa, unda asar uzoq yashamaydi, bu jihat ham bor.
Ammo adabiyotda ba'zi istesnolar ham uchrab turadi, xususan, shunday asarlar bo'ladiki, asar g'oyasini topolmaysiz yoki uslubini payqash mushkul. Bunday asarlar ichida hatto o'z davrida qadrlanmay, yillar o'tib, bahosini olganlari ham bor. Shu uchun badiiy asar borasida olganingiz qadar gapirmoq, qolganini ko'pda vaqt hukmiga topshirmoq ma'qul. Yana o'zingiz bilasiz...
T.me/RaxshonaAhmedova