Antik davrda quyoshning ta'siri natijasida qora tanlilarning teri rangi o‘zgargan va bu xususiyat ularning urug‘lari evolyutsiyasi tufayli nasldan-naslga o‘tib borgan, degan fikr keng tarqalgan edi. Bu haqda Gippokrat yoki Strabon o‘z asarlarida eslatib o‘tgan. Xuddi shunday, Ibn Sino, Ibn Sa’id yoki Ibn Xaldun ham iqlimni nafaqat teri rangi va xalqning xususiyatlariga, balki sivilizatsiyalarning rivojlanish darajasiga ta’sir qiluvchi omil sifatida ko‘rsatgan.
Ibn Sinoning ta'kidlashicha, Xudo juda sovuq yoki juda issiq hududlarda qullarni, ya'ni turklar va Afrika qora tanlilarini joylashtirgan. Bunday nazariyani Kermoniy kabi ilohiyotshunoslar ham tasdiqlab, uni turklar, zanjilar va berberlarga nisbatan ishlatadi.
Ibn Sa’idning "Millatlar toifalari kitobi"ga ko‘ra, to‘rtinchi millatga mansub bo‘lgan bir qancha xalqlar ilmga qobiliyatli millatlar safidan chiqarilgan. Ular xitoyliklar, yajuj va majuj, sudanliklar, habashlar, nubiyaliklar va zanjlar bo‘lib, ular haqida shunday deydi: "Ular ilmni rivojlantirmagan va odamlarga emas, balki hayvonlarga o‘xshashroq," deya ta'riflangan. Chunki "ekvator chizig‘i yaqinida yoki undan narida, dunyoning chegaralarida yashaydiganlar qizigan iqlim va quyoshning uzoq vaqt zenitda bo‘lishi natijasida hosil bo‘lgan haddan tashqari issiq osmon ostida hayot kechiradilar. Shu sababli, ularning tabiatlari qizishgan, fe’l-atvori jo‘shqin bo‘lgan, terilari qoraygan va sochlari jingalak bo‘lib qolgan. Shuningdek, ularda muvozanatli fazilatlar va barqaror qarashlarning yo‘qligi sababli, bu xalqlarda notinchlik ustunlik qiladi, ahmoqlik va umumiy johillik keng tarqalgan. Sudan aholisining bunday xususiyatlari, jumladan, Habashiston, Nubiya va Zanj hududlarining chegaralarida yashovchi xalqlarga xosdir".
XIII asrda Dimishqiy ushbu fikrlarni o‘ziga xos tarzda qayta ishlagan, XIV asrda esa Ibn Xaldun bu masalani yanada kengroq tahlil qilgan. U teri rangi quyosh nurlanishining ta'siri natijasi ekanini va iqlimning qat'iyligi insonning mehnat qilishga qobiliyatli yoki qobiliyatsiz bo‘lishida muhim ahamiyat kasb etishini ta'kidlagan.
Ta'kidlash joizki, bu astrologik yoki iqlimiy nazariyalar faqat mo‘tadil hududlarni, ya'ni bugungi kunda o‘rta kengliklar deb atalayotgan mintaqalarni yuksak maqomga ko‘tarib, sivilizatsiyani qadimgi Abbosiylar imperiyasining yuragi bo‘lgan Suriya-Mesopotamiya hududiga nisbat berishga xizmat qilgan. Ibn Qutayba (828–889) fikrlariga o‘xshash yondashuvda iqlimiy determinizm arab-musulmon dunyosini "ideal, na juda qora, na juda ochiq rangga ega, aqliy va jismoniy jihatdan mukammal tuzilgan" deb tasvirlashga imkon beradi.
@ostonovminbari
Ibn Sinoning ta'kidlashicha, Xudo juda sovuq yoki juda issiq hududlarda qullarni, ya'ni turklar va Afrika qora tanlilarini joylashtirgan. Bunday nazariyani Kermoniy kabi ilohiyotshunoslar ham tasdiqlab, uni turklar, zanjilar va berberlarga nisbatan ishlatadi.
Ibn Sa’idning "Millatlar toifalari kitobi"ga ko‘ra, to‘rtinchi millatga mansub bo‘lgan bir qancha xalqlar ilmga qobiliyatli millatlar safidan chiqarilgan. Ular xitoyliklar, yajuj va majuj, sudanliklar, habashlar, nubiyaliklar va zanjlar bo‘lib, ular haqida shunday deydi: "Ular ilmni rivojlantirmagan va odamlarga emas, balki hayvonlarga o‘xshashroq," deya ta'riflangan. Chunki "ekvator chizig‘i yaqinida yoki undan narida, dunyoning chegaralarida yashaydiganlar qizigan iqlim va quyoshning uzoq vaqt zenitda bo‘lishi natijasida hosil bo‘lgan haddan tashqari issiq osmon ostida hayot kechiradilar. Shu sababli, ularning tabiatlari qizishgan, fe’l-atvori jo‘shqin bo‘lgan, terilari qoraygan va sochlari jingalak bo‘lib qolgan. Shuningdek, ularda muvozanatli fazilatlar va barqaror qarashlarning yo‘qligi sababli, bu xalqlarda notinchlik ustunlik qiladi, ahmoqlik va umumiy johillik keng tarqalgan. Sudan aholisining bunday xususiyatlari, jumladan, Habashiston, Nubiya va Zanj hududlarining chegaralarida yashovchi xalqlarga xosdir".
XIII asrda Dimishqiy ushbu fikrlarni o‘ziga xos tarzda qayta ishlagan, XIV asrda esa Ibn Xaldun bu masalani yanada kengroq tahlil qilgan. U teri rangi quyosh nurlanishining ta'siri natijasi ekanini va iqlimning qat'iyligi insonning mehnat qilishga qobiliyatli yoki qobiliyatsiz bo‘lishida muhim ahamiyat kasb etishini ta'kidlagan.
Ta'kidlash joizki, bu astrologik yoki iqlimiy nazariyalar faqat mo‘tadil hududlarni, ya'ni bugungi kunda o‘rta kengliklar deb atalayotgan mintaqalarni yuksak maqomga ko‘tarib, sivilizatsiyani qadimgi Abbosiylar imperiyasining yuragi bo‘lgan Suriya-Mesopotamiya hududiga nisbat berishga xizmat qilgan. Ibn Qutayba (828–889) fikrlariga o‘xshash yondashuvda iqlimiy determinizm arab-musulmon dunyosini "ideal, na juda qora, na juda ochiq rangga ega, aqliy va jismoniy jihatdan mukammal tuzilgan" deb tasvirlashga imkon beradi.
@ostonovminbari