#Ўзбекча_ўрганамиз
Таклифларимни ҳузурларингизга сунмасдан бурун муҳим бир эслатма
Дунёда тил кўп. Шаклан ҳам, маъно томондан ҳам ҳар бири ўзига хос. Жумладан, ҳар бир тилнинг ўзига, фақат ўзига хос товуш тизими бор. Шулар билан бир-биридан фарқланади, шуниси билан гўзал!
Тил илмини биладиганлар билади: бирон тилга чеккадан ёт биронта сўз ( у оддий бир сўз бўладими, нарсалар, жой ёки одам оти бўладими — фарқи йўқ) кирадиган бўлса, қабул қилувчи тил ўзининг товуш чиқариш қоидасига кўра ўзининг товуш тизимига мослаб (ўзгартириб) қабул қилади. Масалан, араблар "ъийд" деган сўзни бизнинг тилимиз "ҳайит" деб ўзига мослаб қабул қилганидек. Ўрислар "немец" шаклида айтадиган сўз ўзбекчага "немис" бўлиб кирганидек. Ўзбекча айтилишда "Иброҳим" бўлган отни ўрислар ўзининг тилига мослаб "Ибрагим" деб айтаётганидек. "Абу Али ибн Синони Ғарб олами "Авиценна", Ал-Хоразмийни "Алгоритм", Ал-Фарғонийни "Алфраганус" деб қабул қилганидек. Ва ҳоказо.
Дунёнинг ҳамма тиллари мана шу қоида асосида ишлайди ва бу қоиданинг ишлаши ўша тилларнинг мустақил тил эканига далиллардан биридир. Битта биз бу қоидага риоя этмаймиз, афсус. Тўғрироғи, шундай бўлиб қолганмиз. Чунки бугун ўзбекларимиз орасида айримлар (улар кўпчилик) онгига сингиб қолган "Халқаро сўзлар ўзбекчага ҳеч бир ўзгаришсиз айнан қабул қилиниши керак!" деган янглиш, ўта янглиш тушунча аслида совет даврида юргизилган тилни, онгни, руҳни, юракни... ўрислаштириш сиёсати мевасидир.
Афсус, ҳалигача бу хатарли "қоида"дан ҳеч қутула олмаяпмиз. Ҳолбуки, бу "қоида" тагида ўзбекча товуш (талаффуз) мустақиллигини йўқотиш ҳисобига тил табиатини бузиш, товуш чиқадиган жойларимизни ўрисча талаффузга тайёрлаш мақсади ётган эди.
Биз "Чеккадан кираётган сўзлар ўзгаришсиз қабул этилиши керак!" деб ёқа йиртаётганимизда, биринчидан, кираётган у сўз ёки атама ўз тилида бутунлай бошқача талаффуз этилиши билан ишимиз бўлмаяпти, иккинчидан, биз у сўз ёки атамаларни ўрисча талаффуздаги шаклини олаётганимизни билмаяпмиз ва ҳамон шу касалимиз давом этмоқда. Масалан, немислар "Ҳитлер"ни "Гитлер" демайди, ўрислар шундай дейди. Ота-боболаримиз "Пекин"ни "Хонбалиқ" дерди, биз уни ўрисдан "Пекин" деб олдик ва шундай бўлиши керак деб оёқ тираб турибмиз.
Қисқаси, тил мустақиллигига эришиш учун бузилган товуш қўрғонимизни қайтадан тиклашимиз ва уни мустаҳкамлашимиз керак. Дунёда тиллар бир-биридан таъсирланиб туриши бор гап. Ҳеч бир тил топ-тоза эмас. Бу ерда гап чеккадан кираётган сўз ва атамаларни ўзбекча айтилиш қоидасига мослаб (ўзбекчалаштириб) қабул этиш лозимлиги ҳақидадир.
Бунча тушунтиришдан сўнг айрим отлар тилимиз табиатига хос тарзда қандай айтилиши кераклигига ўрнаклар бермоқчиман.
1. Қосим-Жомарт Тоқаев эмас, Қосимжўмард Тўқаев (ёки: Қосим Жўмард Тўқаев).
2. Абдулла Арипов эмас, Абдулла Орипов.
3. Режеб Таиб Эрдоган эмас, Ражаб Тоййиб Эрдўған.
4. Си Цзиньпин эмас, Ши Жин Пин...
5. Вьетнам эмас, Ветнам.
6. ...
Истасангиз, шу руҳда давом эттиринг ёки сўранг.
Таклифларимни ҳузурларингизга сунмасдан бурун муҳим бир эслатма
Дунёда тил кўп. Шаклан ҳам, маъно томондан ҳам ҳар бири ўзига хос. Жумладан, ҳар бир тилнинг ўзига, фақат ўзига хос товуш тизими бор. Шулар билан бир-биридан фарқланади, шуниси билан гўзал!
Тил илмини биладиганлар билади: бирон тилга чеккадан ёт биронта сўз ( у оддий бир сўз бўладими, нарсалар, жой ёки одам оти бўладими — фарқи йўқ) кирадиган бўлса, қабул қилувчи тил ўзининг товуш чиқариш қоидасига кўра ўзининг товуш тизимига мослаб (ўзгартириб) қабул қилади. Масалан, араблар "ъийд" деган сўзни бизнинг тилимиз "ҳайит" деб ўзига мослаб қабул қилганидек. Ўрислар "немец" шаклида айтадиган сўз ўзбекчага "немис" бўлиб кирганидек. Ўзбекча айтилишда "Иброҳим" бўлган отни ўрислар ўзининг тилига мослаб "Ибрагим" деб айтаётганидек. "Абу Али ибн Синони Ғарб олами "Авиценна", Ал-Хоразмийни "Алгоритм", Ал-Фарғонийни "Алфраганус" деб қабул қилганидек. Ва ҳоказо.
Дунёнинг ҳамма тиллари мана шу қоида асосида ишлайди ва бу қоиданинг ишлаши ўша тилларнинг мустақил тил эканига далиллардан биридир. Битта биз бу қоидага риоя этмаймиз, афсус. Тўғрироғи, шундай бўлиб қолганмиз. Чунки бугун ўзбекларимиз орасида айримлар (улар кўпчилик) онгига сингиб қолган "Халқаро сўзлар ўзбекчага ҳеч бир ўзгаришсиз айнан қабул қилиниши керак!" деган янглиш, ўта янглиш тушунча аслида совет даврида юргизилган тилни, онгни, руҳни, юракни... ўрислаштириш сиёсати мевасидир.
Афсус, ҳалигача бу хатарли "қоида"дан ҳеч қутула олмаяпмиз. Ҳолбуки, бу "қоида" тагида ўзбекча товуш (талаффуз) мустақиллигини йўқотиш ҳисобига тил табиатини бузиш, товуш чиқадиган жойларимизни ўрисча талаффузга тайёрлаш мақсади ётган эди.
Биз "Чеккадан кираётган сўзлар ўзгаришсиз қабул этилиши керак!" деб ёқа йиртаётганимизда, биринчидан, кираётган у сўз ёки атама ўз тилида бутунлай бошқача талаффуз этилиши билан ишимиз бўлмаяпти, иккинчидан, биз у сўз ёки атамаларни ўрисча талаффуздаги шаклини олаётганимизни билмаяпмиз ва ҳамон шу касалимиз давом этмоқда. Масалан, немислар "Ҳитлер"ни "Гитлер" демайди, ўрислар шундай дейди. Ота-боболаримиз "Пекин"ни "Хонбалиқ" дерди, биз уни ўрисдан "Пекин" деб олдик ва шундай бўлиши керак деб оёқ тираб турибмиз.
Қисқаси, тил мустақиллигига эришиш учун бузилган товуш қўрғонимизни қайтадан тиклашимиз ва уни мустаҳкамлашимиз керак. Дунёда тиллар бир-биридан таъсирланиб туриши бор гап. Ҳеч бир тил топ-тоза эмас. Бу ерда гап чеккадан кираётган сўз ва атамаларни ўзбекча айтилиш қоидасига мослаб (ўзбекчалаштириб) қабул этиш лозимлиги ҳақидадир.
Бунча тушунтиришдан сўнг айрим отлар тилимиз табиатига хос тарзда қандай айтилиши кераклигига ўрнаклар бермоқчиман.
1. Қосим-Жомарт Тоқаев эмас, Қосимжўмард Тўқаев (ёки: Қосим Жўмард Тўқаев).
2. Абдулла Арипов эмас, Абдулла Орипов.
3. Режеб Таиб Эрдоган эмас, Ражаб Тоййиб Эрдўған.
4. Си Цзиньпин эмас, Ши Жин Пин...
5. Вьетнам эмас, Ветнам.
6. ...
Истасангиз, шу руҳда давом эттиринг ёки сўранг.