Djeffri Saksning “Qashshoqlikka barham” kitobi haqida batafsil sharh
The End of Poverty: Economic Possibilities for Our Time (“Qashshoqlikka barham: Zamonaviy iqtisodiy imkoniyatlar”) kitobi Djeffri Saksning ko‘p yillik tajribasiga asoslanadi. Unda qashshoqlikni butunlay yo‘q qilish mumkinligi va buning uchun qanday strategiyalar qo‘llanishi kerakligi haqida fikr yuritiladi.
1. Kirish: Qashshoqlikni yengish mumkinmi?
Saks kitobni dunyodagi qashshoqlik tarixi bilan boshlaydi. U so‘nggi 200 yil ichida katta taraqqiyot bo‘lganini ta’kidlaydi, lekin hali ham millionlab odamlar qashshoqlik botqog‘ida qolmoqda. Kitobning asosiy savoli: Qashshoqlikka barham berish uchun nima qilish kerak?
Asosiy g‘oyalar:
• Iqtisodiy o‘sish davlatlarni qashshoqlikdan chiqaradi, lekin hamma ham bu imkoniyatdan foydalana olmaydi.
• Qashshoqlik nafaqat daromadning kamligi, balki sog‘liqni saqlash, suv va ta’lim kabi asosiy resurslarning yo‘qligi bilan bog‘liq.
• Xalqaro hamkorlik eng qashshoq davlatlarga yordam berishi mumkin.
2. Nima uchun ba’zi davlatlar rivojlandi, boshqalari esa qashshoqlikda qoldi?
Saks ayrim davlatlar (masalan, Janubiy Koreya, Xitoy) qanday qilib iqtisodiy rivojlanishga erishganini va nega ba’zilar (ayniqsa, Afrika davlatlari) qashshoqlikda qolayotganini tushuntiradi.
Rivojlanishga ta’sir qiluvchi omillar:
1. Geografiya – Tropik mintaqalarda kasalliklar (masalan, bezgak) ko‘p uchraydi va bu mehnat unumdorligini pasaytiradi.
2. Tarix – Ko‘plab davlatlar mustamlaka davridan keyin sust iqtisodiyotni meros qilib olgan.
3. Boshlang‘ich kapital yetishmovchiligi – Ba’zi davlatlar rivojlanish uchun zarur resurslarga ega emas.
4. Siyosat – Korrupsiya, urush va yomon boshqaruv iqtisodiy o‘sishga to‘sqinlik qiladi.
3. Qashshoqlik tuzog‘i va undan chiqish yo‘llari
Saks “qashshoqlik tuzog‘i” tushunchasini kiritadi — bu shunday vaziyatki, unda davlat o‘sish imkoniyatiga ega emas, chunki rivojlanish uchun zarur sarmoya yo‘q.
Misol:
• Afrikadagi fermerlar juda qashshoq, shuning uchun urug‘ yoki o‘g‘it sotib olishga imkonlari yo‘q → hosildorlik past bo‘ladi → kam daromad topadilar → rivojlanishga sarmoya qila olmaydilar.
Qashshoqlik tuzog‘idan chiqish yo‘llari:
• Xalqaro yordam sog‘liqni saqlash, ta’lim va infratuzilmaga yo‘naltirilishi kerak.
• Bezgak va OITS kabi kasalliklarga qarshi kurash ishchi kuchining unumdorligini oshiradi.
• Transport va energetika infratuzilmasini rivojlantirish iqtisodiy o‘sishni jadallashtiradi.
4. Tarixiy tajriba: Muvaffaqiyatli iqtisodiy islohotlar
Saks qashshoqlikdan chiqishga muvaffaq bo‘lgan davlatlarni misol qilib keltiradi:
• Polsha (1990-yillar) – Sotsialistik tizim qulagandan keyin Polsha bozor iqtisodiyotiga o‘tib, xalqaro yordam va islohotlar tufayli rivojlandi.
• Xitoy (1980-yillar) – Bozor islohotlari va sanoatga sarmoya kiritish millionlab odamlarni qashshoqlikdan chiqarishga yordam berdi.
• Hindiston (1990-yillar) – Iqtisodiy erkinlik IT-sohasining jadal rivojlanishiga olib keldi.
Ushbu misollar shuni ko‘rsatadiki, agar davlatlar to‘g‘ri strategiyani tanlasa va kerakli yordam olsa, tez rivojlanish mumkin.
5. Qashshoqlikka barham berish rejasining asosiy nuqtalari
Saks qashshoqlikni yo‘q qilish uchun aniq strategiya taklif qiladi.
Asosiy strategiyalar:
1. Xalqaro moliyaviy yordamni ko‘paytirish – Boy davlatlar o‘z YaIMining 0,7% ini qashshoq davlatlarga ajratishi lozim.
2. Sog‘liqni saqlashga sarmoya kiritish – Keng qamrovli emlash dasturlari, bezgakka qarshi kurash, OITS va boshqa kasalliklarning oldini olish.
3. Infratuzilma loyihalarini amalga oshirish – Yo‘llar qurish, elektr energiyasini ta’minlash, ichimlik suvi bilan ta’minlash.
4. Ta’lim va texnologiyani rivojlantirish – Savodxonlikni oshirish, yangi biznes imkoniyatlari yaratish.
Asosiy fikr: Agar xalqaro hamjamiyat qashshoq davlatlarga zaruriy ehtiyojlarni qondirish uchun sarmoya kiritsa, ular mustaqil iqtisodiy o‘sish yo‘liga chiqishi mumkin.
6. Tanqid va muqobil qarashlar
Garchi Saksning g‘oyalari ko‘plab siyosatchilar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan bo‘lsa-da, u ham tanqidlarga uchragan.
The End of Poverty: Economic Possibilities for Our Time (“Qashshoqlikka barham: Zamonaviy iqtisodiy imkoniyatlar”) kitobi Djeffri Saksning ko‘p yillik tajribasiga asoslanadi. Unda qashshoqlikni butunlay yo‘q qilish mumkinligi va buning uchun qanday strategiyalar qo‘llanishi kerakligi haqida fikr yuritiladi.
1. Kirish: Qashshoqlikni yengish mumkinmi?
Saks kitobni dunyodagi qashshoqlik tarixi bilan boshlaydi. U so‘nggi 200 yil ichida katta taraqqiyot bo‘lganini ta’kidlaydi, lekin hali ham millionlab odamlar qashshoqlik botqog‘ida qolmoqda. Kitobning asosiy savoli: Qashshoqlikka barham berish uchun nima qilish kerak?
Asosiy g‘oyalar:
• Iqtisodiy o‘sish davlatlarni qashshoqlikdan chiqaradi, lekin hamma ham bu imkoniyatdan foydalana olmaydi.
• Qashshoqlik nafaqat daromadning kamligi, balki sog‘liqni saqlash, suv va ta’lim kabi asosiy resurslarning yo‘qligi bilan bog‘liq.
• Xalqaro hamkorlik eng qashshoq davlatlarga yordam berishi mumkin.
2. Nima uchun ba’zi davlatlar rivojlandi, boshqalari esa qashshoqlikda qoldi?
Saks ayrim davlatlar (masalan, Janubiy Koreya, Xitoy) qanday qilib iqtisodiy rivojlanishga erishganini va nega ba’zilar (ayniqsa, Afrika davlatlari) qashshoqlikda qolayotganini tushuntiradi.
Rivojlanishga ta’sir qiluvchi omillar:
1. Geografiya – Tropik mintaqalarda kasalliklar (masalan, bezgak) ko‘p uchraydi va bu mehnat unumdorligini pasaytiradi.
2. Tarix – Ko‘plab davlatlar mustamlaka davridan keyin sust iqtisodiyotni meros qilib olgan.
3. Boshlang‘ich kapital yetishmovchiligi – Ba’zi davlatlar rivojlanish uchun zarur resurslarga ega emas.
4. Siyosat – Korrupsiya, urush va yomon boshqaruv iqtisodiy o‘sishga to‘sqinlik qiladi.
3. Qashshoqlik tuzog‘i va undan chiqish yo‘llari
Saks “qashshoqlik tuzog‘i” tushunchasini kiritadi — bu shunday vaziyatki, unda davlat o‘sish imkoniyatiga ega emas, chunki rivojlanish uchun zarur sarmoya yo‘q.
Misol:
• Afrikadagi fermerlar juda qashshoq, shuning uchun urug‘ yoki o‘g‘it sotib olishga imkonlari yo‘q → hosildorlik past bo‘ladi → kam daromad topadilar → rivojlanishga sarmoya qila olmaydilar.
Qashshoqlik tuzog‘idan chiqish yo‘llari:
• Xalqaro yordam sog‘liqni saqlash, ta’lim va infratuzilmaga yo‘naltirilishi kerak.
• Bezgak va OITS kabi kasalliklarga qarshi kurash ishchi kuchining unumdorligini oshiradi.
• Transport va energetika infratuzilmasini rivojlantirish iqtisodiy o‘sishni jadallashtiradi.
4. Tarixiy tajriba: Muvaffaqiyatli iqtisodiy islohotlar
Saks qashshoqlikdan chiqishga muvaffaq bo‘lgan davlatlarni misol qilib keltiradi:
• Polsha (1990-yillar) – Sotsialistik tizim qulagandan keyin Polsha bozor iqtisodiyotiga o‘tib, xalqaro yordam va islohotlar tufayli rivojlandi.
• Xitoy (1980-yillar) – Bozor islohotlari va sanoatga sarmoya kiritish millionlab odamlarni qashshoqlikdan chiqarishga yordam berdi.
• Hindiston (1990-yillar) – Iqtisodiy erkinlik IT-sohasining jadal rivojlanishiga olib keldi.
Ushbu misollar shuni ko‘rsatadiki, agar davlatlar to‘g‘ri strategiyani tanlasa va kerakli yordam olsa, tez rivojlanish mumkin.
5. Qashshoqlikka barham berish rejasining asosiy nuqtalari
Saks qashshoqlikni yo‘q qilish uchun aniq strategiya taklif qiladi.
Asosiy strategiyalar:
1. Xalqaro moliyaviy yordamni ko‘paytirish – Boy davlatlar o‘z YaIMining 0,7% ini qashshoq davlatlarga ajratishi lozim.
2. Sog‘liqni saqlashga sarmoya kiritish – Keng qamrovli emlash dasturlari, bezgakka qarshi kurash, OITS va boshqa kasalliklarning oldini olish.
3. Infratuzilma loyihalarini amalga oshirish – Yo‘llar qurish, elektr energiyasini ta’minlash, ichimlik suvi bilan ta’minlash.
4. Ta’lim va texnologiyani rivojlantirish – Savodxonlikni oshirish, yangi biznes imkoniyatlari yaratish.
Asosiy fikr: Agar xalqaro hamjamiyat qashshoq davlatlarga zaruriy ehtiyojlarni qondirish uchun sarmoya kiritsa, ular mustaqil iqtisodiy o‘sish yo‘liga chiqishi mumkin.
6. Tanqid va muqobil qarashlar
Garchi Saksning g‘oyalari ko‘plab siyosatchilar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan bo‘lsa-da, u ham tanqidlarga uchragan.