Arab muarrixi al-Yaʼqubiyning “Kitob al-buldon” (Oʻlkalar kitobi) kitobidan oʻrin olgan quyidagi maʻlumot ham qiziq:
“Toʻrtinchi koʻcha Bargamush at-Turkiy koʻchasi deb ataladi. Unda turklar va fargʻonaliklar yashaydi. Ularning alohida yoʻlaklari bor, turklar janubda joylashgan yoʻlaklarda, fargʻonaliklar esa qarama-qarshi yoʻlaklarda istiqomat qiladi. Hech kim ular bilan aralasha olmaydi. Turklarning oxirgi chegaralari sharqiy yoʻnalishdagi xazarlar hududlari. Bu katta koʻchaning boshlanishi al-Matirda. U Ibrohim ibn Riyo vodiysiga yetib boruvchi hududgacha choʻzilgan.
Beshinchi koʻcha Solih al-Abbosiy nomi bilan atalgan. Uni al-Asqar koʻchasi deb ham atashadi. Unda ham turklar va fargʻonaliklar joylashgan boʻlib, turklar ham fargʻonaliklar kabi ayri koʻchalarda yashaydi. Bu koʻchalar Solih al-Abbosiy saroyigacha choʻzilgan boʻlib, harbiy boshliqlar, amaldorlar, zodagonlar yashaydigan joylarga qadar yetib boradi. Al-Asqar koʻchasi orqasida al-Xayr al-Jadid koʻchasi bor, unda Fargʻona, Ustrushona, Ishtixon va Xurosonning boshqa tumanlaridan kelgan aralash harbiy yoʻlboshchilar yashaydi”.
Ushbu bilgilar bir qarashda turklar va fargʻonaliklar ayri-ayri xalq vakillari boʻlgan ekan degan oʻy-fikrga yetaklaydi. Biroq bu yerda muallif “turk” deganda koʻproq dastlab “turk dashtlari”, keyinchalik esa Dashti Qipchoq deb yuritilgan yurtlardan keltirilgan koʻchmanchi turklarni, “fargʻonaliklar” deganda esa Fargʻona vodiysidan olib kelingan oʻtroq turkiylar va boshqa elat vakillarini koʻzda tutgan.
Arablarning Fargʻonaga yurishlarida ularga qarshi chiqqan fargʻonalik sarkardalarning kelib chiqishi asli turklardan boʻlgan. Maʻlumki, VII – VIII asrlar orasida Turk xoqonligining bir tarmogʻi Fargʻona boshqaruvida boʻlib, ayrim izlanuvchilar bu sulolani Fargʻona Ashina sulolasi yoki Fargʻona turklari deb ataydi. Xitoy yilnomalarida keltirilishicha, 630-yillarda Turk xoqonligi hukmdorlaridan Ashina Sheni Fargʻonani egallagach, vodiyda ushbu sulolaning bir tarmogʻi boshqaruvi boshlangan. 726-yilda Oʻrta Osiyoda boʻlgan xitoy sayyohi Xoy Chao “bu yerda daryo (Sirdaryo)ning janubida Dashi (arablar), shimolida esa Tukyue (turklar) boshqaruvi bor” deya yozgani ham Fargʻonada Ashina sulolasi boshqaruvi ancha davom etganini koʻrsatadi. Ushbu maʻlumotlarni arabcha asarlardagi faktlar ham toʻgʻrilaydi. Abu Abdulloh Muhammad al-Xorazmiy oʻz asari “Mafotih al-ulum” (Ilmlar ochiqichi)da quyidagicha yozadi: “Ixshid – Fargʻona hukmdorlarining ismi, iyerarxiya boʻyicha undan keyingilari Svor-Tegin / Choʻr-Tegin deb ataladi”.
Shuningdek, Ibn Hallikonning “Vafoyot al-ayon va anbau al-zamon” asarida Bagʻdodda harbiy boshliqlardan biri boʻlgan, kelib chiqishi Fargʻona Ixshidiylaridan boʻlgan Chuff (Chuq) ibn Yel-Tegin toʻgʻrisida aṣluhu min awlād mulūk Farġāna “asli Fargʻona hukmdorlari avlodidan” deya aytiladi. Arab manbalaridagi Abbosiylar qoʻshinida xizmat qilgan turkiy qoʻmondonlardan Bilga-choʻr al-Fargʻoniy (860- yillar) va Mangu-choʻr al-Fargʻoniy ismlari islomdan oldingi Fargʻona boshqaruvida Turk xoqonligi davri bilan bogʻliq “tegin” va “choʻr” unvoni saqlanib qolganini koʻrsatadi.
©oyina.uz
@katta_ariq
“Toʻrtinchi koʻcha Bargamush at-Turkiy koʻchasi deb ataladi. Unda turklar va fargʻonaliklar yashaydi. Ularning alohida yoʻlaklari bor, turklar janubda joylashgan yoʻlaklarda, fargʻonaliklar esa qarama-qarshi yoʻlaklarda istiqomat qiladi. Hech kim ular bilan aralasha olmaydi. Turklarning oxirgi chegaralari sharqiy yoʻnalishdagi xazarlar hududlari. Bu katta koʻchaning boshlanishi al-Matirda. U Ibrohim ibn Riyo vodiysiga yetib boruvchi hududgacha choʻzilgan.
Beshinchi koʻcha Solih al-Abbosiy nomi bilan atalgan. Uni al-Asqar koʻchasi deb ham atashadi. Unda ham turklar va fargʻonaliklar joylashgan boʻlib, turklar ham fargʻonaliklar kabi ayri koʻchalarda yashaydi. Bu koʻchalar Solih al-Abbosiy saroyigacha choʻzilgan boʻlib, harbiy boshliqlar, amaldorlar, zodagonlar yashaydigan joylarga qadar yetib boradi. Al-Asqar koʻchasi orqasida al-Xayr al-Jadid koʻchasi bor, unda Fargʻona, Ustrushona, Ishtixon va Xurosonning boshqa tumanlaridan kelgan aralash harbiy yoʻlboshchilar yashaydi”.
Ushbu bilgilar bir qarashda turklar va fargʻonaliklar ayri-ayri xalq vakillari boʻlgan ekan degan oʻy-fikrga yetaklaydi. Biroq bu yerda muallif “turk” deganda koʻproq dastlab “turk dashtlari”, keyinchalik esa Dashti Qipchoq deb yuritilgan yurtlardan keltirilgan koʻchmanchi turklarni, “fargʻonaliklar” deganda esa Fargʻona vodiysidan olib kelingan oʻtroq turkiylar va boshqa elat vakillarini koʻzda tutgan.
Arablarning Fargʻonaga yurishlarida ularga qarshi chiqqan fargʻonalik sarkardalarning kelib chiqishi asli turklardan boʻlgan. Maʻlumki, VII – VIII asrlar orasida Turk xoqonligining bir tarmogʻi Fargʻona boshqaruvida boʻlib, ayrim izlanuvchilar bu sulolani Fargʻona Ashina sulolasi yoki Fargʻona turklari deb ataydi. Xitoy yilnomalarida keltirilishicha, 630-yillarda Turk xoqonligi hukmdorlaridan Ashina Sheni Fargʻonani egallagach, vodiyda ushbu sulolaning bir tarmogʻi boshqaruvi boshlangan. 726-yilda Oʻrta Osiyoda boʻlgan xitoy sayyohi Xoy Chao “bu yerda daryo (Sirdaryo)ning janubida Dashi (arablar), shimolida esa Tukyue (turklar) boshqaruvi bor” deya yozgani ham Fargʻonada Ashina sulolasi boshqaruvi ancha davom etganini koʻrsatadi. Ushbu maʻlumotlarni arabcha asarlardagi faktlar ham toʻgʻrilaydi. Abu Abdulloh Muhammad al-Xorazmiy oʻz asari “Mafotih al-ulum” (Ilmlar ochiqichi)da quyidagicha yozadi: “Ixshid – Fargʻona hukmdorlarining ismi, iyerarxiya boʻyicha undan keyingilari Svor-Tegin / Choʻr-Tegin deb ataladi”.
Shuningdek, Ibn Hallikonning “Vafoyot al-ayon va anbau al-zamon” asarida Bagʻdodda harbiy boshliqlardan biri boʻlgan, kelib chiqishi Fargʻona Ixshidiylaridan boʻlgan Chuff (Chuq) ibn Yel-Tegin toʻgʻrisida aṣluhu min awlād mulūk Farġāna “asli Fargʻona hukmdorlari avlodidan” deya aytiladi. Arab manbalaridagi Abbosiylar qoʻshinida xizmat qilgan turkiy qoʻmondonlardan Bilga-choʻr al-Fargʻoniy (860- yillar) va Mangu-choʻr al-Fargʻoniy ismlari islomdan oldingi Fargʻona boshqaruvida Turk xoqonligi davri bilan bogʻliq “tegin” va “choʻr” unvoni saqlanib qolganini koʻrsatadi.
©oyina.uz
@katta_ariq