ADOLAT
E’tiqodning eng muhim jihatlaridan biri adolatdir. Inson tabiatan adolat istaydi. Dunyo adolat asosiga qurilgan, deb hisoblaydi. Qanday ko‘rinishda bo‘lmasin, nomi qanday atalmasin, bir mezon borki, uning o‘lchovida har bir yaxshilik va har bir yomonlik o‘z vaznini topadi, degan ishonchda yashaladi. Ertaklar, hikoyalar, she’ru matallar dunyoni adolat ushlab turishini kuylaydi.
Biror bir dinga yurmaydiganlar ham adl o‘lchovi borligini tasdiqlaydilar.
Adolatsiz xotimani tasavvur qilish qo‘rqinchli. Bunga dunyo ittifoq qilib bo‘lgan.
Demak, haq yo‘lni izlayotgan odam shu mezon bo‘yicha yurmog‘i zarur. Haq yo‘l o‘z-o‘zidan to‘kis adolatli bo‘ladi. Bu mantiqan to‘g‘ri xulosa. Barcha yo‘llarning “adolatlari”ni bir-biriga solishtirib chiqish orqali qalb eng kuchlisini, soddasini, anig‘ini va aql ko‘taradiganini tasdiqlamog‘i darkor.
Keling, dinga yurmaydiganlar, aqlga tayanibgina tabiat qonuniga suyanadiganlar e’tiqodiga nazar tashlaylik. Ular shunday deydilar: “Do‘zax, jannat yo‘q, qiyomat bo‘lishi mumkin emas, lekin adolatni yuzaga chiqaruvchi qandaydir Buyuk Kuch bor, uning nomi na Alloh, na Xoliq... uning qonuni oxirida baribir adolatni yuzaga chiqaradi, har bir inson o‘z yomonligiga bu dunyoning o‘zida jazo oladi, yaxshiligiga mukofot topadi”. Ko‘ryapsizmi, qadim e’tiqodlarning barini inkor qilsa-da, adolat masalasida yakdil. Dindor u dunyoga ham ulushi qoladigan adolatni yashayotgan dunyomizda oladi, deb hisoblaydi. Baribir. Inkor qila olmaydi. Adolatni ham inkor qilib yuborsa, dunyo zo‘rniki, xohlagancha zo‘rlik ishlat, mazlumning haqi olinmaydi, degan dahshatli xotimaga yurishiga to‘g‘ri keladi. Ongli mavjudot bunga rozi bo‘lmaydi.
Real voqelikda shunaqami? Vafot topganlar jami yaxshiligiga shu dunyoning o‘zida to‘kis mukofot olib vafot etyaptilarmi yo zolim bor zulmiga yarasha azoblanib ketmoqdami? Unaqamasu, to‘kis adolat bu dunyoning o‘zida yuzaga chiqmayaptiku. Yo‘q, ular yechimi oxirigacha bormagan, hayotda doim ham tasdig‘ini topavermagan “ishonch”ga o‘zlarini majburan bo‘ysundirmoqchi bo‘lishadi. Aniqrog‘i, bu gapga o‘zlari ishonishmaydiyu dinni inkor etish yo‘lida qurol o‘laroq foydalanadilar. Aslida bu o‘ta yaroqsiz qurolligini o‘zlari-da bilishadi.
Dunyo dinlariga to‘xtalganimizda, insof tarozusida tortilgan xulosani aytish ila kifoyalanamiz: Faqat Islom olib kelgan yo‘l va u tushuntirgan adolat tantanasi cho‘pondan tortib akademikkacha tushunarli. Yaratuvchining borligi va birligi masalasi ham aynan shu yo‘lda o‘ta oddiy hamda sodda tilda tushuntirilganki, boshqa dinlar ta’limoti bilan solishtirilganda, ishonish va tushunish oson. Zamonaviy dunyo bu haqiqatni tan olib bo‘lgan.
Islomning adolati xususida gapirsak gap ko‘p. Ongli mavjudotni qo‘ya turing, hatto shoxsiz qo‘yning shoxdor qo‘ydan haqqi olib berilsa, bu adolat oldida sof fitrat bosh egadi, to‘g‘ri, o‘zi shunaqa bo‘lishi kerak, deydi. Alloh va banda o‘rtasidagi ishlar, bandalarning o‘zaro muomilalari, barcha-barcha yashalgan umr parchalari oyat va hadislarda yetarlicha tasvirlangan. Hisob-kitob borligining o‘zi buyuk Adolatga ehtiyoj sezuvchi insonga dalda. Ham yomonlikdan qaytishiga buyuk turtki.
Islom tushuntirgan adolatni islomdan boshqa yo‘ldagilar ham qalban tasdiqlaydilar. Lekin tasdiqlar yonida bir e’tiroz mudom yangrab keladi: “Gap yo‘q, qiyomat bo‘lishi mantiqan kerak, yaxshilik va yomonlik o‘z bahosini topishi lozim, zarrasidan buyugiga qadari hisob-kitob qilinishiga ham ishondik. Biroq, to‘g‘ri yashaganu, musulmon bo‘lmagan odamlarni Alloh nega qattiq jazolaydi? Shu yerda adolat ko‘rmayapmiz...”
Javob oddiy: “Barcha yo‘llarni o‘rgangan odam, izlangan tolib, haqda qoim bo‘lishni ko‘zlagan banda oxirida barcha “adolatlar”ni solishtirsin. Jami haqiqatlarni, xususan ADOLAT mezonini Islomdan o‘rganib, bu mezonni aqli tasdiqlab, o‘zi bu yo‘lga kirmasa... shu adolatdanmi? Zotan, mutlaq adolat tushunchasini olib kelgan yo‘l haq bo‘lgach, undan boshqa maslakda vafot topishidan ko‘ra insofsizlik va nodonlik bormi?”
E’tiqodning eng muhim jihatlaridan biri adolatdir. Inson tabiatan adolat istaydi. Dunyo adolat asosiga qurilgan, deb hisoblaydi. Qanday ko‘rinishda bo‘lmasin, nomi qanday atalmasin, bir mezon borki, uning o‘lchovida har bir yaxshilik va har bir yomonlik o‘z vaznini topadi, degan ishonchda yashaladi. Ertaklar, hikoyalar, she’ru matallar dunyoni adolat ushlab turishini kuylaydi.
Biror bir dinga yurmaydiganlar ham adl o‘lchovi borligini tasdiqlaydilar.
Adolatsiz xotimani tasavvur qilish qo‘rqinchli. Bunga dunyo ittifoq qilib bo‘lgan.
Demak, haq yo‘lni izlayotgan odam shu mezon bo‘yicha yurmog‘i zarur. Haq yo‘l o‘z-o‘zidan to‘kis adolatli bo‘ladi. Bu mantiqan to‘g‘ri xulosa. Barcha yo‘llarning “adolatlari”ni bir-biriga solishtirib chiqish orqali qalb eng kuchlisini, soddasini, anig‘ini va aql ko‘taradiganini tasdiqlamog‘i darkor.
Keling, dinga yurmaydiganlar, aqlga tayanibgina tabiat qonuniga suyanadiganlar e’tiqodiga nazar tashlaylik. Ular shunday deydilar: “Do‘zax, jannat yo‘q, qiyomat bo‘lishi mumkin emas, lekin adolatni yuzaga chiqaruvchi qandaydir Buyuk Kuch bor, uning nomi na Alloh, na Xoliq... uning qonuni oxirida baribir adolatni yuzaga chiqaradi, har bir inson o‘z yomonligiga bu dunyoning o‘zida jazo oladi, yaxshiligiga mukofot topadi”. Ko‘ryapsizmi, qadim e’tiqodlarning barini inkor qilsa-da, adolat masalasida yakdil. Dindor u dunyoga ham ulushi qoladigan adolatni yashayotgan dunyomizda oladi, deb hisoblaydi. Baribir. Inkor qila olmaydi. Adolatni ham inkor qilib yuborsa, dunyo zo‘rniki, xohlagancha zo‘rlik ishlat, mazlumning haqi olinmaydi, degan dahshatli xotimaga yurishiga to‘g‘ri keladi. Ongli mavjudot bunga rozi bo‘lmaydi.
Real voqelikda shunaqami? Vafot topganlar jami yaxshiligiga shu dunyoning o‘zida to‘kis mukofot olib vafot etyaptilarmi yo zolim bor zulmiga yarasha azoblanib ketmoqdami? Unaqamasu, to‘kis adolat bu dunyoning o‘zida yuzaga chiqmayaptiku. Yo‘q, ular yechimi oxirigacha bormagan, hayotda doim ham tasdig‘ini topavermagan “ishonch”ga o‘zlarini majburan bo‘ysundirmoqchi bo‘lishadi. Aniqrog‘i, bu gapga o‘zlari ishonishmaydiyu dinni inkor etish yo‘lida qurol o‘laroq foydalanadilar. Aslida bu o‘ta yaroqsiz qurolligini o‘zlari-da bilishadi.
Dunyo dinlariga to‘xtalganimizda, insof tarozusida tortilgan xulosani aytish ila kifoyalanamiz: Faqat Islom olib kelgan yo‘l va u tushuntirgan adolat tantanasi cho‘pondan tortib akademikkacha tushunarli. Yaratuvchining borligi va birligi masalasi ham aynan shu yo‘lda o‘ta oddiy hamda sodda tilda tushuntirilganki, boshqa dinlar ta’limoti bilan solishtirilganda, ishonish va tushunish oson. Zamonaviy dunyo bu haqiqatni tan olib bo‘lgan.
Islomning adolati xususida gapirsak gap ko‘p. Ongli mavjudotni qo‘ya turing, hatto shoxsiz qo‘yning shoxdor qo‘ydan haqqi olib berilsa, bu adolat oldida sof fitrat bosh egadi, to‘g‘ri, o‘zi shunaqa bo‘lishi kerak, deydi. Alloh va banda o‘rtasidagi ishlar, bandalarning o‘zaro muomilalari, barcha-barcha yashalgan umr parchalari oyat va hadislarda yetarlicha tasvirlangan. Hisob-kitob borligining o‘zi buyuk Adolatga ehtiyoj sezuvchi insonga dalda. Ham yomonlikdan qaytishiga buyuk turtki.
Islom tushuntirgan adolatni islomdan boshqa yo‘ldagilar ham qalban tasdiqlaydilar. Lekin tasdiqlar yonida bir e’tiroz mudom yangrab keladi: “Gap yo‘q, qiyomat bo‘lishi mantiqan kerak, yaxshilik va yomonlik o‘z bahosini topishi lozim, zarrasidan buyugiga qadari hisob-kitob qilinishiga ham ishondik. Biroq, to‘g‘ri yashaganu, musulmon bo‘lmagan odamlarni Alloh nega qattiq jazolaydi? Shu yerda adolat ko‘rmayapmiz...”
Javob oddiy: “Barcha yo‘llarni o‘rgangan odam, izlangan tolib, haqda qoim bo‘lishni ko‘zlagan banda oxirida barcha “adolatlar”ni solishtirsin. Jami haqiqatlarni, xususan ADOLAT mezonini Islomdan o‘rganib, bu mezonni aqli tasdiqlab, o‘zi bu yo‘lga kirmasa... shu adolatdanmi? Zotan, mutlaq adolat tushunchasini olib kelgan yo‘l haq bo‘lgach, undan boshqa maslakda vafot topishidan ko‘ra insofsizlik va nodonlik bormi?”