Bir-ikki kuzatuvchi Janub Gotikasi bo'yicha dars o'taman debsiz, u nima, deb so'rashdi. Shunga javob beray.
Janub Gotikasi anerikan adabiyotining Fuqarolar Urushi davrida Janub tomonida turib jang qilgan shtatlarning adabiyoti hisoblanadi. Bu shtatlar Mississippi, Florida, Alabama, Georgia, Louisiana, and Texas bo'lib, mazkur adabiyotning eng mashhur yozuvchilari William Faulkner, Flannery O'Connor, Carson McCullers, Truman Capote va Cormac McCarthy hisoblanadi. Ha, yana o'zbek o'quvchisiga "Mazahchini O'ldirish" romani bilan tanish Harper Lee ham janub gotikasiga oiddir.
Bu adabiyotni shimol adabiyotidan nima ajratib turadi?
Mag'lubiyat, chirigan an'analarga kasallik darajasida yopishib olish, irqchilik, oq tanlilarning o'zlaridan boshqalarni ezish orqali yaratgan dahshatlari.
Mag'lubiyat haqida gaplashsak.
Amerikada Fuqarolar urushi avval aytganimdek quldorlik sabab kelib chiqadi. Dengiz savdo yo'llari, kuchli sanoat korxonalari va universitetlarga ega liberal Shimol quldorlikni qoralaydi, lekin tirikchiligi asosan dehqonchilikka bog'liq janub qullardan voz kechmaydi. Qullar bo'lmasa, paxtani kim teradi? Va, urush boshlanadi. Bu urushda janub mag'lub bo'ladi va tarixga "chetlatilgan taraf" sifatida tushadi. Janubning mana shu, o'z vatani ichidagi mag'lubiyati, uyatli o'tmishi, kambag'allik sabab tinimsiz jazava bilan janjallar chiqarishi, ishsiz oq tanlilar bilan to'lgan befayz shaharchalari unda yangicha adabiyot yaralishiga sabab bo'ladi.
Quldorlik AQSh Konstitutsiyasiga kiritilgan 13- O'zgartirish orqali bekor bo'ladi. Biroq, uning asorati haligacha davom etib keladi.
Avval jamiyatning ajralmas qismi hisoblangan qullar endi ishsiz qoladi, oq tanlilar tomonidan jirkanish bilan qarshi olinadi. Keyin esa qora tanlilarning G'arb va Shimolga katta ko'chish koloniyalari davri boshlanadi. Ish va adolat izlab Nyu York, Los Anjeles kabi katta shaharga ketgan sobiq qullar ortidan o'nlab bo'm-bo'sh dalalar mung'ayib qolaveradi. Janub Gotikasi mana shu mung'ayishlarni o'z ichiga oladi aslida.
Undagi an'analarga sodiq, ammo ikkiyuzlamachi jamiyatning eng beshafqat tasvirini Folkner qalamiga mansub "Emiliga atalgan atirgul" hikoyasida o'qish mumkin. Yolg'iz ayol, nekrofiliya va bu ajalovar yolg'izlik qarshisida xuddi hikoyadagi o'lik badan kabi chirib borayotgan olomon.
Janub gotikasiga eng yaqin asarlarni O'zbek adabiyotida asosan Tog'ay Murod qalamidan ko'rishimiz mumkin. Tog'ay Muroddagi eski, feodal davrlarga tuyilgan achchiq sog'inch avvallari g'ashimga tegardi. "Bu odam o'zbek-o'zbek deyapti-da lekin bitta zamindorning mulkidan ajralishi va oilaviy parchalanish butun boshli xalqning o'sha davrda farovon yashaganini bildirmaydi. O'zbek doim xor edi. Yozuvchi bu yerda shunchaki o'sha, feodal davrni qo'msayapti, xolos. Bu nuqtada, Tog'ay Murodni anti-demokratiyada ham ayblash mumkin", derdim. Bu fikrimni haligacha qisman ilgari suraman. Lekin, "Otamdan Qolgan Dalalar" ni Folknerning "Shovqin va G'alayon" i hamda "Sartoris" iga qiyoslab o'rganganimda, Tog'ay Muroddagi o'sha, "feodal nostalgiya" ning ildizini yaqqolroq ko'rgandek bo'ldim. Hatto, ushbu nostalgiyani Prustning "Zavol Topgan Vaqt Izıdan" turkumi bilan ham qiyoslab, marksistik tahlilda shunday xulosaga borish mumkin:
Yozuvchi ortiq butun dunyoda ovozi o'chib, sillasi qurigan burjuva qatlamiga motam tutgani holda ushbu motamni tan olmaydi va uni g'azab yoxud qo'msash orqali qaytadan tiriltirishga urinadi.
Psixoanalitik tahlilda esa xulosaning hermenevtik shakli o'zgaradi:
Yozuvchi bu tiriltirishga urinishning aslida ro'yodan iboratligini biladi. Mazkur ro'yo otaning almashishiga o'xshaydi. Zamindor/Ota figurasi o'lgach, o'rniga o'gay ota/kollektivlashtirish keladi. Shaxsiy mulk huquqi bilan birga "men" ham yo'qqa chiqadi va u "biz" ga aylanadi. Shu yo'sin nafaqat ommaviy, balki individual menlik ham dekonstruksiya orqali parchalanadi.
Janub Gotikasi anerikan adabiyotining Fuqarolar Urushi davrida Janub tomonida turib jang qilgan shtatlarning adabiyoti hisoblanadi. Bu shtatlar Mississippi, Florida, Alabama, Georgia, Louisiana, and Texas bo'lib, mazkur adabiyotning eng mashhur yozuvchilari William Faulkner, Flannery O'Connor, Carson McCullers, Truman Capote va Cormac McCarthy hisoblanadi. Ha, yana o'zbek o'quvchisiga "Mazahchini O'ldirish" romani bilan tanish Harper Lee ham janub gotikasiga oiddir.
Bu adabiyotni shimol adabiyotidan nima ajratib turadi?
Mag'lubiyat, chirigan an'analarga kasallik darajasida yopishib olish, irqchilik, oq tanlilarning o'zlaridan boshqalarni ezish orqali yaratgan dahshatlari.
Mag'lubiyat haqida gaplashsak.
Amerikada Fuqarolar urushi avval aytganimdek quldorlik sabab kelib chiqadi. Dengiz savdo yo'llari, kuchli sanoat korxonalari va universitetlarga ega liberal Shimol quldorlikni qoralaydi, lekin tirikchiligi asosan dehqonchilikka bog'liq janub qullardan voz kechmaydi. Qullar bo'lmasa, paxtani kim teradi? Va, urush boshlanadi. Bu urushda janub mag'lub bo'ladi va tarixga "chetlatilgan taraf" sifatida tushadi. Janubning mana shu, o'z vatani ichidagi mag'lubiyati, uyatli o'tmishi, kambag'allik sabab tinimsiz jazava bilan janjallar chiqarishi, ishsiz oq tanlilar bilan to'lgan befayz shaharchalari unda yangicha adabiyot yaralishiga sabab bo'ladi.
Quldorlik AQSh Konstitutsiyasiga kiritilgan 13- O'zgartirish orqali bekor bo'ladi. Biroq, uning asorati haligacha davom etib keladi.
Avval jamiyatning ajralmas qismi hisoblangan qullar endi ishsiz qoladi, oq tanlilar tomonidan jirkanish bilan qarshi olinadi. Keyin esa qora tanlilarning G'arb va Shimolga katta ko'chish koloniyalari davri boshlanadi. Ish va adolat izlab Nyu York, Los Anjeles kabi katta shaharga ketgan sobiq qullar ortidan o'nlab bo'm-bo'sh dalalar mung'ayib qolaveradi. Janub Gotikasi mana shu mung'ayishlarni o'z ichiga oladi aslida.
Undagi an'analarga sodiq, ammo ikkiyuzlamachi jamiyatning eng beshafqat tasvirini Folkner qalamiga mansub "Emiliga atalgan atirgul" hikoyasida o'qish mumkin. Yolg'iz ayol, nekrofiliya va bu ajalovar yolg'izlik qarshisida xuddi hikoyadagi o'lik badan kabi chirib borayotgan olomon.
Janub gotikasiga eng yaqin asarlarni O'zbek adabiyotida asosan Tog'ay Murod qalamidan ko'rishimiz mumkin. Tog'ay Muroddagi eski, feodal davrlarga tuyilgan achchiq sog'inch avvallari g'ashimga tegardi. "Bu odam o'zbek-o'zbek deyapti-da lekin bitta zamindorning mulkidan ajralishi va oilaviy parchalanish butun boshli xalqning o'sha davrda farovon yashaganini bildirmaydi. O'zbek doim xor edi. Yozuvchi bu yerda shunchaki o'sha, feodal davrni qo'msayapti, xolos. Bu nuqtada, Tog'ay Murodni anti-demokratiyada ham ayblash mumkin", derdim. Bu fikrimni haligacha qisman ilgari suraman. Lekin, "Otamdan Qolgan Dalalar" ni Folknerning "Shovqin va G'alayon" i hamda "Sartoris" iga qiyoslab o'rganganimda, Tog'ay Muroddagi o'sha, "feodal nostalgiya" ning ildizini yaqqolroq ko'rgandek bo'ldim. Hatto, ushbu nostalgiyani Prustning "Zavol Topgan Vaqt Izıdan" turkumi bilan ham qiyoslab, marksistik tahlilda shunday xulosaga borish mumkin:
Yozuvchi ortiq butun dunyoda ovozi o'chib, sillasi qurigan burjuva qatlamiga motam tutgani holda ushbu motamni tan olmaydi va uni g'azab yoxud qo'msash orqali qaytadan tiriltirishga urinadi.
Psixoanalitik tahlilda esa xulosaning hermenevtik shakli o'zgaradi:
Yozuvchi bu tiriltirishga urinishning aslida ro'yodan iboratligini biladi. Mazkur ro'yo otaning almashishiga o'xshaydi. Zamindor/Ota figurasi o'lgach, o'rniga o'gay ota/kollektivlashtirish keladi. Shaxsiy mulk huquqi bilan birga "men" ham yo'qqa chiqadi va u "biz" ga aylanadi. Shu yo'sin nafaqat ommaviy, balki individual menlik ham dekonstruksiya orqali parchalanadi.