Қарақалпақ уламалары
Олардың ата-бабалары
Мурат Шайық
Мурат Шайық Әзиз ХVIII əсир қарақалпақлардың тек ғана социаллық емес, бəлким сиясий тарийхында да үлкен рөл ойнаған тулға болып табылады. Россия ҳəм Орта Азия халықлары арасындағы сиясий қатнаслар ҳүжжетлеринде оның аты көбинесе патша администрациясының " төменги" қарақалпақлар менен хат алмасыўында тез-тезден ушырайды. Буннан тысқары, оның аты ханлар (қазақ ханы Әбилқайыр ҳəм қарақалпақ ханы Қайып) менен бирге келеди. Орыс елшилери ол ҳаққында мудамы унамлы сөйлеп, илимлилиги ҳəм халық арасындағы абыройын тилге алған. Мурат Шайық ҳаққындағы мағлыўматлар тийкарынан ХVIII əсирдиң екинши шерегине тийисли.
Биринши мағлыўматты Россия елшиханасы ўәкили Мақсут Юнусовтың Уфа башқурдлардың хат алмасыўында ушыратыў мүмкин. Ол Мурат Шайық марҳум қарақалпақ ханы Ешимханның екинши қалмақ ҳаялынан (екиншиси Алым Султан) болған еки улдың бири екенлигин жазған. Буны О.Юсуповтың айтыўынша, Мурат Шайықтың қолы ҳәм де мөриси де тастыйықлайды : Мурат Шайық Әзиз бин Хан Есим Әзиз.
Мурат Шайық Айбек Шайықтың тəрбиясында болған ҳəм сонлықтан айырым дереклерде ол Шайық Айбектиң баласы ретинде тилге алынады. Биз шайықтың “хан” қанына ийе екенлиги ҳаққындағы пикирге бейимбиз бул оның сиясий мəселелерге белсенди араласыўынан көринеди.
1731 жылғы орыс елшилерси, А.И. Тефкелев Киши Жүз қазақларының қоңсыласлары болған қарақалпақлар, яғный Қайып Хан ҳəм Мурат Шайық Азиз бенен ушырасады. Шайық орыс елшилериниң 1740-42 жыллардағы хат-жазыўларында да ушырайды. Бул жерде Мурат Шайық өз мешитинде Россия елшилери менен ушырашқанын еслетеди. Мурат Шайық пенен бирге оның уллары Убайдулла Султан ҳəм басқалар қатнасқан. Және 12 мың "төменги" қарақалпақ шаңарағының атынан Мурат Шайық ҳәм басқа 11 адам қол қойған зәрүрли сиясий ҳүжжетке қол қойылды. 47-бет, 29 -бет. 104). Бундай тарийхый ҳүжжеттиң қабыл етилиўинде Жуман Шайық сыяқлы көплеген зəрүрли шахслар қатнасқан х.т.б
Мурат Шайық келисимнен кейин Россия елшилик ўәкиллерин қыс ўақтында өзи менен бирге қалаўға рухсат берди, олардың қәўипсизлигин тәминледи.
Мурат Шайық өз мешитинде бирнеше рет сиясий мәселелерге қатысып, делегацияларды қабыллады. Россия елишси Ф.Гордеев Орынбор ҳәкимлиги қарары менен Мурат Шайыққа "Тархан" атағын берди, оған мылтық, тиллә шапан, фонар ҳәм тағы басқа саўғалар берди.
Россия басқармасының шешими менен Мурат Шайық қойымшылығы 1980-жыллардың орталарында көркемөнерши А. Алламуратов тәрепинен үйренилген, 1980-жыллар ақырында қазыў жумыслары алып барылды. Шайық ҳаққындағы шежире бойынша ҳəм басқа мағлыўматларды алыў мақсетинде архиологиялық изертлеўлер де алып бардық. Қойымшылық Қарақалпақстанның Қараөзек районындағы “Маденият” фермер хожалығы аймағында жайласқан. Оның әўлийеси ҳаққындағы мағлыўматлар 19-əсир дереклеринде мəлим. Мунис, Агаҳий дөретпелеринде Ҳәзирети Мурат Шайық қойымшылығы тилге алынған болып, ол сол дəўир карталарында да белгиленген. Оның қойымшылығына Хийуа ханларының сапары ҳаққында мағлыўматлар бар. Инсанийлердиң айтыўынша Мурат Шайықтың қойымшылығын Хийуа ханларының бири қурдырған деп есаплайды. (105-бет).
Өзлерин шайық әўладлары деп есаплайтуғын мағлыўматларға көре, шайық 63 жасында қайтыс болған. Усының менен бирге, 1743 жылдағы ҳүжжетлерде Мурат Шайықтың жасы үлкен адам екенлиги айтылады, бул илимпазларға оның 18-əсир орталарында жүдə ғарры жаста қайтыс болған деген жуўмаққа келиўге мүмкиншилик берди.
Хабаршыларымыз Мурат Шайықтың Ибак (Айбек) әўлады (Айбек бин Қарабай бин Усан Төре бин Уўзхан) екенлигин де атап өтеди. Кейинги 5 әўлад ханлық еткен. Мурат Шайықтың уллары : Хилўет Шайық, Маман Шайық, Суйин Ата, Қарабатыр, Қулсарай Ата (бизиң хабаршы Суйин Атаның әўлады еди). Тоғыз улының тек бес баласының аты аталды.
Олардың ата-бабалары
Мурат Шайық
Мурат Шайық Әзиз ХVIII əсир қарақалпақлардың тек ғана социаллық емес, бəлким сиясий тарийхында да үлкен рөл ойнаған тулға болып табылады. Россия ҳəм Орта Азия халықлары арасындағы сиясий қатнаслар ҳүжжетлеринде оның аты көбинесе патша администрациясының " төменги" қарақалпақлар менен хат алмасыўында тез-тезден ушырайды. Буннан тысқары, оның аты ханлар (қазақ ханы Әбилқайыр ҳəм қарақалпақ ханы Қайып) менен бирге келеди. Орыс елшилери ол ҳаққында мудамы унамлы сөйлеп, илимлилиги ҳəм халық арасындағы абыройын тилге алған. Мурат Шайық ҳаққындағы мағлыўматлар тийкарынан ХVIII əсирдиң екинши шерегине тийисли.
Биринши мағлыўматты Россия елшиханасы ўәкили Мақсут Юнусовтың Уфа башқурдлардың хат алмасыўында ушыратыў мүмкин. Ол Мурат Шайық марҳум қарақалпақ ханы Ешимханның екинши қалмақ ҳаялынан (екиншиси Алым Султан) болған еки улдың бири екенлигин жазған. Буны О.Юсуповтың айтыўынша, Мурат Шайықтың қолы ҳәм де мөриси де тастыйықлайды : Мурат Шайық Әзиз бин Хан Есим Әзиз.
Мурат Шайық Айбек Шайықтың тəрбиясында болған ҳəм сонлықтан айырым дереклерде ол Шайық Айбектиң баласы ретинде тилге алынады. Биз шайықтың “хан” қанына ийе екенлиги ҳаққындағы пикирге бейимбиз бул оның сиясий мəселелерге белсенди араласыўынан көринеди.
1731 жылғы орыс елшилерси, А.И. Тефкелев Киши Жүз қазақларының қоңсыласлары болған қарақалпақлар, яғный Қайып Хан ҳəм Мурат Шайық Азиз бенен ушырасады. Шайық орыс елшилериниң 1740-42 жыллардағы хат-жазыўларында да ушырайды. Бул жерде Мурат Шайық өз мешитинде Россия елшилери менен ушырашқанын еслетеди. Мурат Шайық пенен бирге оның уллары Убайдулла Султан ҳəм басқалар қатнасқан. Және 12 мың "төменги" қарақалпақ шаңарағының атынан Мурат Шайық ҳәм басқа 11 адам қол қойған зәрүрли сиясий ҳүжжетке қол қойылды. 47-бет, 29 -бет. 104). Бундай тарийхый ҳүжжеттиң қабыл етилиўинде Жуман Шайық сыяқлы көплеген зəрүрли шахслар қатнасқан х.т.б
Мурат Шайық келисимнен кейин Россия елшилик ўәкиллерин қыс ўақтында өзи менен бирге қалаўға рухсат берди, олардың қәўипсизлигин тәминледи.
Мурат Шайық өз мешитинде бирнеше рет сиясий мәселелерге қатысып, делегацияларды қабыллады. Россия елишси Ф.Гордеев Орынбор ҳәкимлиги қарары менен Мурат Шайыққа "Тархан" атағын берди, оған мылтық, тиллә шапан, фонар ҳәм тағы басқа саўғалар берди.
Россия басқармасының шешими менен Мурат Шайық қойымшылығы 1980-жыллардың орталарында көркемөнерши А. Алламуратов тәрепинен үйренилген, 1980-жыллар ақырында қазыў жумыслары алып барылды. Шайық ҳаққындағы шежире бойынша ҳəм басқа мағлыўматларды алыў мақсетинде архиологиялық изертлеўлер де алып бардық. Қойымшылық Қарақалпақстанның Қараөзек районындағы “Маденият” фермер хожалығы аймағында жайласқан. Оның әўлийеси ҳаққындағы мағлыўматлар 19-əсир дереклеринде мəлим. Мунис, Агаҳий дөретпелеринде Ҳәзирети Мурат Шайық қойымшылығы тилге алынған болып, ол сол дəўир карталарында да белгиленген. Оның қойымшылығына Хийуа ханларының сапары ҳаққында мағлыўматлар бар. Инсанийлердиң айтыўынша Мурат Шайықтың қойымшылығын Хийуа ханларының бири қурдырған деп есаплайды. (105-бет).
Өзлерин шайық әўладлары деп есаплайтуғын мағлыўматларға көре, шайық 63 жасында қайтыс болған. Усының менен бирге, 1743 жылдағы ҳүжжетлерде Мурат Шайықтың жасы үлкен адам екенлиги айтылады, бул илимпазларға оның 18-əсир орталарында жүдə ғарры жаста қайтыс болған деген жуўмаққа келиўге мүмкиншилик берди.
Хабаршыларымыз Мурат Шайықтың Ибак (Айбек) әўлады (Айбек бин Қарабай бин Усан Төре бин Уўзхан) екенлигин де атап өтеди. Кейинги 5 әўлад ханлық еткен. Мурат Шайықтың уллары : Хилўет Шайық, Маман Шайық, Суйин Ата, Қарабатыр, Қулсарай Ата (бизиң хабаршы Суйин Атаның әўлады еди). Тоғыз улының тек бес баласының аты аталды.