ТАРИЙХҚА_НӘЗЕР

Әдебиятда дағаза етилгени сыяқлы, шежире төмендегише көринеди: Мурат Шайық Әзищ Баба Тархан (1675-1746)

Кушимхан -> Ибакхан -> Бахтыгирей -> Дәўлетхан -> Ишим Шиўекхан -> Үргениш ханы Ҳасан Султан -> Есим Султан Мухаммад Сайд Баҳадыр хан -> Мурат Шайық -> Абдуллаҳ Шайық, Хилўет Шайық Тархан, Жуман шайық, Ҳусайн шайық (Суйин), Қара Бахадыр Шайық, Маман Шайық , Шекгелди Шайық, Таўлан Шайық , Бабаназар Бахадыр Шайық (жәми 9 ул).

Хабаршымыздың ата-тегиниң шығысы бойынша шежиреси: Ҳасан Назар Хожа, Сейд Хожа, Мырза Хожа, Сапар Хожа (1870-1944), Жолдас Хожа (1918-1966 ) Өтебай Хожа (1922).

Бул шежире бойынша Мурат Шайық қарақалпақлардағы Есимхан уллары Кайыпхан (“төменги” қарақалпақлар ҳүкимдары ), Убайдулла Султан ҳəм Алым Султанның иниси. Берилген барлық мағлыўматларда Мурат Шайықтың әўладлары арасында аристократлық белги анықрақ айтқанда шыңғызийлар әўладынан екинин аңлатыўшы "төре" префикси менен берилген атлар бар.

Дерек; XVIII-XIX әсирлерде Қарақалпақ мусылман уламалары. Қарлыбаев М.А

Каналымыз: https://t.me/Tariyxqa_nazer

Қарақалпақ уламалары
Олардың ата-бабалары
Мурат Шайық

Мурат Шайық Әзиз ХVIII əсир қарақалпақлардың тек ғана социаллық емес, бəлким сиясий тарийхында да үлкен рөл ойнаған тулға болып табылады. Россия ҳəм Орта Азия халықлары арасындағы сиясий қатнаслар ҳүжжетлеринде оның аты көбинесе патша администрациясының " төменги" қарақалпақлар менен хат алмасыўында тез-тезден ушырайды. Буннан тысқары, оның аты ханлар (қазақ ханы Әбилқайыр ҳəм қарақалпақ ханы Қайып) менен бирге келеди. Орыс елшилери ол ҳаққында мудамы унамлы сөйлеп, илимлилиги ҳəм халық арасындағы абыройын тилге алған. Мурат Шайық ҳаққындағы мағлыўматлар тийкарынан ХVIII əсирдиң екинши шерегине тийисли.

Биринши мағлыўматты Россия елшиханасы ўәкили Мақсут Юнусовтың Уфа башқурдлардың хат алмасыўында ушыратыў мүмкин. Ол Мурат Шайық марҳум қарақалпақ ханы Ешимханның екинши қалмақ ҳаялынан (екиншиси Алым Султан) болған еки улдың бири екенлигин жазған. Буны О.Юсуповтың айтыўынша, Мурат Шайықтың қолы ҳәм де мөриси де тастыйықлайды : Мурат Шайық Әзиз бин Хан Есим Әзиз.

Мурат Шайық Айбек Шайықтың тəрбиясында болған ҳəм сонлықтан айырым дереклерде ол Шайық Айбектиң баласы ретинде тилге алынады. Биз шайықтың “хан” қанына ийе екенлиги ҳаққындағы пикирге бейимбиз бул оның сиясий мəселелерге белсенди араласыўынан көринеди.

1731 жылғы орыс елшилерси, А.И. Тефкелев Киши Жүз қазақларының қоңсыласлары болған қарақалпақлар, яғный Қайып Хан ҳəм Мурат Шайық Азиз бенен ушырасады. Шайық орыс елшилериниң 1740-42 жыллардағы хат-жазыўларында да ушырайды. Бул жерде Мурат Шайық өз мешитинде Россия елшилери менен ушырашқанын еслетеди. Мурат Шайық пенен бирге оның уллары Убайдулла Султан ҳəм басқалар қатнасқан. Және 12 мың "төменги" қарақалпақ шаңарағының атынан Мурат Шайық ҳәм басқа 11 адам қол қойған зәрүрли сиясий ҳүжжетке қол қойылды. 47-бет, 29 -бет. 104). Бундай тарийхый ҳүжжеттиң қабыл етилиўинде Жуман Шайық сыяқлы көплеген зəрүрли шахслар қатнасқан х.т.б
Мурат Шайық келисимнен кейин Россия елшилик ўәкиллерин қыс ўақтында өзи менен бирге қалаўға рухсат берди, олардың қәўипсизлигин тәминледи.

Мурат Шайық өз мешитинде бирнеше рет сиясий мәселелерге қатысып, делегацияларды қабыллады. Россия елишси Ф.Гордеев Орынбор ҳәкимлиги қарары менен Мурат Шайыққа "Тархан" атағын берди, оған мылтық, тиллә шапан, фонар ҳәм тағы басқа саўғалар берди.

Россия басқармасының шешими менен Мурат Шайық қойымшылығы 1980-жыллардың орталарында көркемөнерши А. Алламуратов тәрепинен үйренилген, 1980-жыллар ақырында қазыў жумыслары алып барылды. Шайық ҳаққындағы шежире бойынша ҳəм басқа мағлыўматларды алыў мақсетинде архиологиялық изертлеўлер де алып бардық. Қойымшылық Қарақалпақстанның Қараөзек районындағы “Маденият” фермер хожалығы аймағында жайласқан. Оның әўлийеси ҳаққындағы мағлыўматлар 19-əсир дереклеринде мəлим. Мунис, Агаҳий дөретпелеринде Ҳәзирети Мурат Шайық қойымшылығы тилге алынған болып, ол сол дəўир карталарында да белгиленген. Оның қойымшылығына Хийуа ханларының сапары ҳаққында мағлыўматлар бар. Инсанийлердиң айтыўынша Мурат Шайықтың қойымшылығын Хийуа ханларының бири қурдырған деп есаплайды. (105-бет).
Өзлерин шайық әўладлары деп есаплайтуғын мағлыўматларға көре, шайық 63 жасында қайтыс болған. Усының менен бирге, 1743 жылдағы ҳүжжетлерде Мурат Шайықтың жасы үлкен адам екенлиги айтылады, бул илимпазларға оның 18-əсир орталарында жүдə ғарры жаста қайтыс болған деген жуўмаққа келиўге мүмкиншилик берди.

Хабаршыларымыз Мурат Шайықтың Ибак (Айбек) әўлады (Айбек бин Қарабай бин Усан Төре бин Уўзхан) екенлигин де атап өтеди. Кейинги 5 әўлад ханлық еткен. Мурат Шайықтың уллары : Хилўет Шайық, Маман Шайық, Суйин Ата, Қарабатыр, Қулсарай Ата (бизиң хабаршы Суйин Атаның әўлады еди). Тоғыз улының тек бес баласының аты аталды.

(Екинши бөлим)

Ағасы Қолхан дәўиринде Дин Мухаммедханға Хорасандағы Ниса, Обивард сыяқлы аймақлар берилди. Бул Ирандағы Сафавий қызылбаслар ели мәмлекети менен тутас аймақлар. Дин Мухаммедханға болса барқулла қызылбас елине шабыўыл етип оларға тыным бермеген. Сол себепли Сафавийлер елиниң атақлы патшасы Шах Тахмасп оған қарсы ләшкер жиберип елин ийелеп алды.

Бундай жағдайда Дин Мухаммедхан Қазўин (Иран пайтахты) қаласына Шах Тахмаспты көриў ушын барды, Обивард аймағын және маған қайта берер ме екен деп, алты ай сонда турды. Шах Тахмасп оған қырсығып көриспеди, сонда да Обивардти Дин Мухаммедханға бериў бойынша пәрман шығарып берди. Жарлықты алған Дин Мухаммедханға Обивардқа қайтты, ҳәм жарлықты көрсетип қалаға кирди, бирақ сол түнниң өзинде қалада турған қызылбас әскерин қырып таслады. Бул ўақыяны Шах Тахмасп еситкен соң үлкен ләшкер менен Обивардқа қарай жүрди. Дин Мухаммедхан Шах Тахмасп киятырғаннын еситип дәрриў оның алдына қарсы алыўға шықты. Шах Тахмасптың тыңшылары Дин Мухаммедханның киятырғанын көрип, шахқа хабар берди. Шах ол қанша адам менен киятырғанын сорады, тыңшылар 40 нөкер деди, шах буғын инәнбай басқа тыңшыларды жиберди, өйткени қызылбас патшасының ләшкери алдына 40 нөкер менен келиў адам исенерлик жағдай емес еди. Басқа тыңшылар да буны тастыйықлады. Көп өтпей Дин Мухаммедхан шахтың алдына шыға келди. Шах будан таңланып ҳайран қалды ҳәм жүрегиң тастан болсын деп Дин Мухаммедханды қудай қонақ етип күтиўди баслап жиберди.

Будан кейин Дин Мухаммедхан Бухара ханына қараслы Мары аймағын да басып алды. Ол кейинги өмирин сонда өткерди, ҳәм қырық жасында сонда бенделикти тапсырды. Ол нөкерлерине мийримли, адам исенбейтуғын қылық, қәсийетлери болған. Одан Паянда Мухаммед ҳәм Абул Мухаммед деген еки ул қалды, уллары жақсы адамлар болып жетилген, деген менен олардан урпақ қалмаған, Дин Мухаммедхан әўлады усында тоқтады.

Дерек: Абулғазы Баҳадирханның "Шажарайи Турк" шығармасы

Каналымыз: https://t.me/Tariyxqa_nazer

Хорезмдеги арабшахий төрелер ишинде ең әжептәўири болған Дин Мухаммедхан ҳәм оның тусында өткен ўақыялар.
(Биринши бөлим)

Елбарысхан менен Билбарыс Султан 16-әсир басында Хорезмге келген соң олардың шақырыўы менен Дешти Қыпшақтағы басқа арабшахий төрелер де Хорезмге келди. Булардың ишинде Аминекхан әўладлары да бар еди. Аминекхан урпақлары ишинде Аўанишхан Хорезмниң 8-ханы болып тахтқа отырды, оның бәйбишеси Маңғыт Журтынан болған бийим еди, Хорезмде Маңғыт Журты айымларын "бийим" деген, ол бийимниң аты нәмәлим бирақ Едиге урпағы болған маңғыт мырзаның қызы еди. Маңғыт Журтында урыс болғанда бийим Хорезмге келип қалған, ҳәм Аўанишханның некесине түскен, будан Дин Мухаммедхан дүнияға келген.

Дин Мухаммедхан әкесиниң елинде 19 жасқа дейин болған, бирақ әкеси оған ҳеш нәрсе бермеген соң қасына жигит жийнап Хорасанға барып сондағы қызылбас елине шабыўыл етип мал таўып келип жүрген. Дин Мухаммедхан сөзи қатты жигит болып айтқанын орынлатпай қоймаймаған. Сол минези себепли күнлердиң биринде Хорасанның Дурын аймағы ийеси және бир арабшахий төре Мухаммедғазының адамларының бирин шаўып малын алдына салып кеткен. Будан ашыўланған Мухаммедғазы султан менен Дин Мухаммедхан арасында келиспеўшилик басланып соңында Дин Мухаммедхан Мухаммедғазы султанды өлтирген.

Нәтийжеде Хорезмдеги арабшахий төрелер арасында жәнжел басланып кеткен, үлкедеги арабшахий төре бир-неше шаңарақлардан туратуғын еди, олардың бәри Жәдигерхан урпақлары болған менен бөлек-бөлек топарлардан турған, бириншиси; Елбарысхан ҳәм Билбарыс Султан әўлады бирге отырған, екинши; Аминекхан әўладлары бир шаңарақты қураған. Усы еки топар баслы тәреплер еди. Хорезм тахтын Аминекхан әўладлары ийелеп турғаны ушын бул бәсекиде олардың қолы бәлент келген, Елбарысхан ҳәм Билбарыс Султан урпақлары әдеўир күшке ийе болғаны менен саўашта жеңилип Султанғазыхан басшығында Бухараға бас алып көшип кетеди. Бул ўақыялардың тийкарғы себепшиси болған Дин Мухаммедхан өзи өлтирген Мухаммедғазы султанның мүлкин ийелеп алады.

Бираз ўақыттан соң Бухараға кеткен арабшахий төрелер Мәўеренахрдағы төрелерди Хорезмге топылыс етиўге көндирип Бухара ханы Убайдулла басшылығындағы ләшкер менен келип Хорезмди ийелеп алады, ал Аўанишханды Елбарысхан урпағынан болған Султанғызы султаның улы Омарғазы өлтиреди. Бул гезде Дин Мухаммедхан Хорасанда Дурында еди. Мәўеренахр төрелери Хорезмде узақ турмай ондағы урыўларды 4 ке бөлип ҳәм мал-мүлклерди алып Мәўеренахрға қайтып кетти, Хорезмде Убайдуллаханың улы Абдулзиз хан болып қалды. Хорасанда турған Дин Мухаммедхан жанына қашып келген арабшахий төрелерди топлап Хорезмди қайтарып алыў ҳәрекетин баслайды. Хорезм тахтында отырған Абдузизхан Бухараға қашып кетеди, ал Убайдуллахан ләшкери Дин Мухаммедхан менен болған саўашта жеңиледи. Дин Мухаммедхан тутқынға түскен Убайдуллаханың бийлерин өлтирмей, оларға тон кийдирип Бухараға қайтарады, ҳәм Убайдуллаханнан Хорезмнен алып кетилген төрелерди ҳәм урыўлары қайтарыўды соранады. Убайдуллахан буған келисим берип Хорезмли төрелерди ҳәм урыўларды елине қайтарады.
Будан кейин Хорезмде Дин Мухаммедханның ағалары (әкесиниң инилери) Қолхан менен Ағатайлар избе-из хан болды, Дин Мухаммедхан ийелигине болса және жер-мүлк қосып берди. Олардың дәўиринде де тахттағы Аминекхан әўладлары менен және бир арабшахий шаңарағы болған Абақхан әўладлары ортасындағы соқлығысыўлар менен өтти. Бухараға кетип қалған Абақхан әўладлары Хорезмге келип атланыс етип отырған.

Дерек: Абулғазы Баҳадирханның "Шажарайи Турк" шығармасы

Каналымыз: https://t.me/Tariyxqa_nazer

#Тарийх_бетлеринен
#Репрессия_қурбанлары

Қарақалпақ қызынан биринши «Болыс» лақабын алған Дәмештиң шығысы қандай?

Кегейли аймағында Сапармурат бай болыс отыз жыл , соң Әбдимурат бай Серекеев “болыс” лаўазымында, соң Дәмеш « болыс» Досымбет бийдиң келини “Ақманғыт” аўылда, ел-журтында мәртебели болған еди.
«Фирдавс-ил-иқбол» атлы тарийхый мийрас дөреткен Хийўалы тарийхшылар «Өмир-кенегес»- Аманқул бий, оның әўлады-Шоңқара бий-оның әўлады Абыл бий, оның әўлады Ерназар бий ҳаққында, Ал, Мухаммад Юсуф Баяний «Шажарайи -Хорезмшахи» мийрас-дәстанда ҳәм Хийуа ханы архивинде Кенегес Ерназар бий, Оренбургқа елши болып барғаны ҳаққында жазылған. Ол үлкен тулға-Ерназар бий- аталықтың ақлық қызларының бири- Дәмегул перий- сулыў, пүткил қарақалпақлардың уллы бийи- Маман бий әўладына, шаўлық келин болып түскен. Ол «Еркин» арна бойынан күн батыстан –күн шығысқа қарай, «Ақмаңғыт» аўылына келин болып келген.

Дәмеш сулыўдың көп жыллар өтпей, күйеўи қайтыс болады, Ол мәкән-қәўиминде, «Болыслық» хызметти алып барған.
Әттең , урыслар ақыбетинде ел-журт бүлгиншиликке ушырайды. Арқада- Дәўқара да , «Әннет»көлде «қупыя» мәжилистен басланған «Совет ҳәм большевиклерге» қарсы қураллы қозғалаң, «Тахта-Көпир базар» ишинде болып, ақыбети, инсанлар өмиринде үлкен қуўдалаўлар, трагедияларға дуўшар етти. Сол жылы, «баспашы,халық душпаны» деп айыпланып, бир неше жүзлеген зиялылар ҳәм ислам руўҳанийлери қатты жәбир көрди.
Кегейли, Жаңа базар. Шымбай аймағындағы ат минген, қамшы услаған, «Ерназар бий» әўладлары-туқымлары қуўдаланды, репрессия болды.
Солар катарында Дәмеш болыс шаңарағыда қуўдалаўға ушырап, мал-мүлки ҳәм палыз еккен атызлары тартып алынды. Акыбетте ѳзге журтларға кѳшиўге мәжбүр болды.

Тарийхшы О.Юсуповтың илимий мақаласынан

Каналымыз:
https://t.me/Tariyxqa_nazer

#Уллы_тулғалар

ДӘСЛЕПКИ ДОКТОРЛАРДАН

Урыстан соңғы жыллары халқымыз арасында түрли кеселликлер ҳәўиж алыўы себепли бул тараў ўәкиллерине болған ықтыяж жүдә үлкен еди.
Сол ўақытлары районда бул тараўда биринши докторлар жетилисип баслады. Усылар арасында ден-саўлықты сақлаў тараўында дерлик 50 жыл хызмет еткен, ҳәзир адамлар ислеген ислерин рәўият етип айтып жүрген, ҳүрмет пенен еске алатуғын Нурлыбай Муталиевте бар еди.
Нурлыбай аға 1928-жылдың 4-июль күни Кегейли районы Ақтуба пуқаралар жыйыны аймағындағы «Қарасыйрақ» елатында туўылған. 1942-жыл район орайындағы №1-мектепте толық емес орта мағлыўмат алған.

1942-жылдан 1944-жыллар аралығында өз аўылындағы колхозда табелши болып ислейди. Оқыўға болған ықласына бола, 1944-1945 оқыў жылында Шымбайдағы муғаллимлер таярлайтуғын институттың таярлық бөлиминде оқыйды.
1945-жылы сол институттың география факультетине оқыўға киреди. Бирақ сол қысылшаң дәўирде ҳәм жаслайынан жетим қалған Нурлыбайдай жаслардың басқа жақларға барып жумыс ислеўи мүшкил ис еди. Қыйын дәўир кимди болсада ойландыратуғыны белгили еди.
-Ол ўакытлары жасларды оқыўға шақырыў, алып кетиўлер жаман емес еди. Лекин айырым жағдайларда онша жақсы да болмады. Адамларда гүман менен қараўлар көп болды. Мысалы Сарыбай ағамыз урыстың ўақтында еки аяғының тамырлары тилинип келди. Емленип зорға жүрди. Бир күни военкоматтан еки адам келип, оған сен жортаға ақсақ болып жүрсең, аяғыңда бәледе жоқ деп, оның еки аяғын аяқлары менен басып, аяғыңды соз, соз деп азап берип, соңынан Сарыбай ағаның қулындағы даўысы шыққаны еле ядымда. «Көп пенен көрген уллы той» дедиме ақсаңлап Армияға кетти. Сол кеткеннен оннан хабар-атар болмады. Сондай-ақ, ол ўақытта ҳәр қыйлы аўырыўшылықларда көп еди. Оларды емлей алмай халқымыз көп жапа шекти. Усындай жағдайларда халық дәртине дәрман болғым келди ҳәм 1946-жылы Төрткүлдеги фельдшер-акушеркалық мектепке оқыўға атландым. Мениң менен бирге сол ўақытларда урыстан қайтып келген Шамурат Өтемуратов, Досберген Султанов, Ҳәкимияз Қыдырниязов, Ережеп Халмуратов ҳәм Есемурат деген аўылласларымда оқыды. Оларда қәнигеликти ийелеп, халқымыздың ден-саўлығын сақлаў тараўында кимсең «пәленше доктор» болып халыққа танылды, елдиң ҳүрметине миясар болып өтти. Және айтатуғын нәрсе мениң менен оқығанлардың барлығы дерлик саўаш майданларының азапларын татыған, «парахат турмыс болса, жумыс болса шаршадық деп айтпас едик» деп келгенлерден еди. Ал, өзим болсам аўылдағы фронтқа қатнасып, жаслық қабырғамды қайыстырып, сындырмай шынықтырып, солай етип көзимиз ашылып жетискенлерден едим. 1946-жылға дейин аман қалған жигитлер тийкарынан өз үйлерине келип, келмей қалғанлар жөнинде ҳәр қыйлы хабар жеткен дәўир еди. Саўаш дағдарысынан аман-саў келген жигитлер ғайратланып жумысқа тийисе баслаған дәўирлер еди,- деп жазған Нурлыбай аға өз еске түсириў қолжазбаларында.
1949-жылы Нөкис қаласына көшип келген Төрткүлдеги фельдшер-акушеркалық мектебин табыслы питкерип шықты. Оған Кегейли районының
3-аўыллық кеңесиндеги аўыллық врачлық амбулаторияға фельдшер болып ислеўге жоллама берилди. Ол жерде 1949-жыл 1-октябрьге шекем ислеп, кейин усы райондағы 5-аўыллық кеңестеги аўыллық емлеўханада фельдшер болып жумысқа орналасқан. Бул райондағы сол дәўирдеги ири ҳәм тийкарғы емлеўханалардан еди. Жоқары мағлыўматлы қәнигелердиң өзи районда санаўлы еди.
1950-жылдың 10-апрель күнинен– дейди өз қолжазбасында Нурлыбай аға – армия қатарына алындым. Украинаның Шеркас қаласындағы әскерий бөлимине барып, 1957-жылға дейин Смоленский областының Погинс қаласындағы байланыс батальонында фельдшер болып хызмет еттим.
Сыртта жүрип талай машқаларды да басынан кеширди. Нурлыбай ағаның әскерликтен қайтыўына «-Елге кел, атаның шаңарағын қайта көтер, түтинин түтет. Ол жаққа (әлбетте урысқа кеткенлер)кетип келмей қалғанларда аз емес» деп аўылдағы жасы үлкен ағайынлериниң қайта-қайта шақырыўлары себепли 1957-жылы елге оралады.

Уйғырлардың генофонды:

• Қарлуклар
• Орта әсир көшпели түрклери (Тянь-Шань)
• Қараханий
• Чёрные Клобуклар (Суздал)
• Ертедеги хунлар
• Орта әсир көшпели түрклери (батыс Алтай)
• Қыпшақ
• Киймак

Яғный уйғырлардың генетик бабалары усы топарлар есапланады, олар қаншели жоқарыда турғаны сайын ата-бабалық қатнасы күшли екенин аңлатады.

Уйғырларға генетик туўысқан халықлар:

1) Уйғыр
2) Қарақалпақ
3) Хазара (Аўғаныстан)
4) Ноғай (Ставропол)
5) Қазақ
6) Ноғай (Ҳажытархан)
7) Қырғыз (Тәжикстан)
8) Қырғыз (Қытай)
9) Қырғыз
10) Өзбек
11) Сибир татар (Иштияк Тоғуз)
12) Алтайлар (Тубалар)
13) Сибир татарлары (Томск)

Дерек: r/illustrativeDNA сайты

Каналымыз: https://t.me/Tariyxqa_nazer