Nega yagona Turkistonni yaratib bo‘lmaydi?
M.Imomov, mustaqil ekspert
Yagona Turkistonni yaratish g‘oyasi, turkiy xalqlar madaniy birligi g‘oyasining jozibadorligiga qaramay, amaliyotda yengib bo‘lmas tarixiy, madaniy va siyosiy to‘siqlarga duch keladi. Tan olish kerak, Turkiston bu real emas, balki ko‘proq mafkuraviy tuzilmadir.
Quyida biz ilgari surgan g‘oyani asoslantirishga harakat qilamiz:
Birinchidan, tarixiy xilma-xillik va qarama-qarshiliklar. Markaziy Osiyo mintaqasi faqatgina turkiy emas, balki fors tilli sivilizatsiyalar ham ustunlik qilgan murakkab tarixga ega. Asrlar davomida Xuroson va Eronzamin kabi forsiy sivilizatsiyalarning madaniy va siyosiy ta'siri turkiy ta'sir bilan raqobatlashgan.
Hatto turkiy siyosiy hukmronlik davrida ham fors tili va madaniyati integratsion kuch bo‘lib qolgan, noyob simbioz yaratgan, lekin etnomadaniy farqlarni yo‘q qilmagan. Mintaqani faqat "Turkiston" deb atash bu forsiy, so‘g‘diy va hatto mo‘g‘ul merosini e'tibordan chetda qoldirish deganidir.
Ikkinchidan, mavjud davlatlarning manfaatlari. Markaziy Osiyodagi davlatlar – O‘zbekiston, Qozog‘iston, Turkmaniston, Qirg‘iziston va Tojikiston – o‘z milliy identifikatsiyalarini suverenitet atrofida shakllantirganlar va Turkiya bilan umumiylikdan ko‘ra mustaqillikka ustunlik berishadi.
Masalan, asosan fors tilli tojiklar yashaydigan Tojikiston panturkizmni o‘zining madaniy va milliy mavjudligiga tahdid sifatida qabul qiladi. Mintaqani turkiy bayroq ostida birlashtirish harakati milliy elitalarning qarshiligiga duch kelishi muqarrar.
Uchinchidan, diniy va madaniy xilma-xillik. Mintaqaviy farqlar diniy va madaniy xilma-xillik bilan yanada murakkablashadi. XVI asrda boshlangan shia-sunniy tafovutlari Sharqiy va G‘arbiy Eron o‘rtasidagi ajralishni kuchaytirdi va bu Markaziy Osiyoda turkiylashuv jarayonini jadallashtirdi.
Shunga qaramay, hatto turkiy xalqlar orasida ham madaniy va lingvistik farqlar sezilarli darajada bo‘lib qolmoqda, ayniqsa, ko‘chmanchi va o‘troq an'analar o‘rtasida. E’tibor bersak, Afg‘oniston, Eron va Tojikiston rahbarlari turkiy yetakchilardan farqli ravishda tarjimonsiz bir tilda so‘zlasha oladilar.
To‘rtinchidan, Usmoniylarning tarixiy neytralligi va zamonaviy turklar. Markaziy Osiyoni Turkiston deb tasavvur qilish Turkiyaning siyosiy romantizmi va Usmoniylar merosining qayta talqinidan kelib chiqadi. Ammo Usmoniy imperiyasi hech qachon turkiy milliy davlat bo‘lmagan.
Usmoniylar o‘z etnik identifikatsiyasini oshkor qilishdan tiyilib, islom va ko‘p millatlilikka tayanishgan. Ularning izdoshlari – zamonaviy turklar, Turkiy davlatlar tashkiloti orqali bu aloqani tiklashga harakat qilishadi, ammo bu sa'y-harakatlarning muvaffaqiyati cheklangan.
Beshinchidan, tashqi aktorlarning ta'siri. Tarixan Rossiya, Xitoy, Eron va hatto Britaniya kabi tashqi kuchlar Markaziy Osiyoning chegaralari va identifikatsiyasini belgilashda hal qiluvchi rol o‘ynagan.
Bugungi kunda Rossiya va Xitoyning ta'siri mintaqani yagona turkiy bayroq ostida birlashtirishga qaratilgan har qanday urinishlarga to‘sqinlik qilishda davom etmoqda.
Xulosa qilib aytganda, Yagona Turkiston g‘oyasi mafkuraviy tushuncha bo‘lib qolmoqda, ammo uning amalga oshirilishi chuqur tarixiy, madaniy va geosiyosiy qarama-qarshiliklarga duch keladi. Mintaqaning farovonlikka erishish yo‘li o‘tmishni romantizatsiya qilishda emas, balki Markaziy Osiyoning turli xalqlari va madaniyatlari o‘rtasida muloqot va hamkorlikni mustahkamlashda yotadi.
Strategic Focus: Central Asia
M.Imomov, mustaqil ekspert
Yagona Turkistonni yaratish g‘oyasi, turkiy xalqlar madaniy birligi g‘oyasining jozibadorligiga qaramay, amaliyotda yengib bo‘lmas tarixiy, madaniy va siyosiy to‘siqlarga duch keladi. Tan olish kerak, Turkiston bu real emas, balki ko‘proq mafkuraviy tuzilmadir.
Quyida biz ilgari surgan g‘oyani asoslantirishga harakat qilamiz:
Birinchidan, tarixiy xilma-xillik va qarama-qarshiliklar. Markaziy Osiyo mintaqasi faqatgina turkiy emas, balki fors tilli sivilizatsiyalar ham ustunlik qilgan murakkab tarixga ega. Asrlar davomida Xuroson va Eronzamin kabi forsiy sivilizatsiyalarning madaniy va siyosiy ta'siri turkiy ta'sir bilan raqobatlashgan.
Hatto turkiy siyosiy hukmronlik davrida ham fors tili va madaniyati integratsion kuch bo‘lib qolgan, noyob simbioz yaratgan, lekin etnomadaniy farqlarni yo‘q qilmagan. Mintaqani faqat "Turkiston" deb atash bu forsiy, so‘g‘diy va hatto mo‘g‘ul merosini e'tibordan chetda qoldirish deganidir.
Ikkinchidan, mavjud davlatlarning manfaatlari. Markaziy Osiyodagi davlatlar – O‘zbekiston, Qozog‘iston, Turkmaniston, Qirg‘iziston va Tojikiston – o‘z milliy identifikatsiyalarini suverenitet atrofida shakllantirganlar va Turkiya bilan umumiylikdan ko‘ra mustaqillikka ustunlik berishadi.
Masalan, asosan fors tilli tojiklar yashaydigan Tojikiston panturkizmni o‘zining madaniy va milliy mavjudligiga tahdid sifatida qabul qiladi. Mintaqani turkiy bayroq ostida birlashtirish harakati milliy elitalarning qarshiligiga duch kelishi muqarrar.
Uchinchidan, diniy va madaniy xilma-xillik. Mintaqaviy farqlar diniy va madaniy xilma-xillik bilan yanada murakkablashadi. XVI asrda boshlangan shia-sunniy tafovutlari Sharqiy va G‘arbiy Eron o‘rtasidagi ajralishni kuchaytirdi va bu Markaziy Osiyoda turkiylashuv jarayonini jadallashtirdi.
Shunga qaramay, hatto turkiy xalqlar orasida ham madaniy va lingvistik farqlar sezilarli darajada bo‘lib qolmoqda, ayniqsa, ko‘chmanchi va o‘troq an'analar o‘rtasida. E’tibor bersak, Afg‘oniston, Eron va Tojikiston rahbarlari turkiy yetakchilardan farqli ravishda tarjimonsiz bir tilda so‘zlasha oladilar.
To‘rtinchidan, Usmoniylarning tarixiy neytralligi va zamonaviy turklar. Markaziy Osiyoni Turkiston deb tasavvur qilish Turkiyaning siyosiy romantizmi va Usmoniylar merosining qayta talqinidan kelib chiqadi. Ammo Usmoniy imperiyasi hech qachon turkiy milliy davlat bo‘lmagan.
Usmoniylar o‘z etnik identifikatsiyasini oshkor qilishdan tiyilib, islom va ko‘p millatlilikka tayanishgan. Ularning izdoshlari – zamonaviy turklar, Turkiy davlatlar tashkiloti orqali bu aloqani tiklashga harakat qilishadi, ammo bu sa'y-harakatlarning muvaffaqiyati cheklangan.
Beshinchidan, tashqi aktorlarning ta'siri. Tarixan Rossiya, Xitoy, Eron va hatto Britaniya kabi tashqi kuchlar Markaziy Osiyoning chegaralari va identifikatsiyasini belgilashda hal qiluvchi rol o‘ynagan.
Bugungi kunda Rossiya va Xitoyning ta'siri mintaqani yagona turkiy bayroq ostida birlashtirishga qaratilgan har qanday urinishlarga to‘sqinlik qilishda davom etmoqda.
Xulosa qilib aytganda, Yagona Turkiston g‘oyasi mafkuraviy tushuncha bo‘lib qolmoqda, ammo uning amalga oshirilishi chuqur tarixiy, madaniy va geosiyosiy qarama-qarshiliklarga duch keladi. Mintaqaning farovonlikka erishish yo‘li o‘tmishni romantizatsiya qilishda emas, balki Markaziy Osiyoning turli xalqlari va madaniyatlari o‘rtasida muloqot va hamkorlikni mustahkamlashda yotadi.
Strategic Focus: Central Asia