— Ўхшатганим йўқ-ку, болам, ўтиришинг бежо-да!.. Худди турмадан қочган одамдай жавдирайсан-а, вей!..
— Турмадан қочганим йўқ, бобой, қишлоқдан қочдим… — кулиб қўйди Умрзоқ, — Ўрусиядан уйланиб келгандим… Хотинимни сиғдиришмади… Шундан кейин… Менам жўнавордим орқага, нима қилай?!
— Бекор қипсан, болам, — деди қария кутилмаганда чуқур хўрсиниб, — Хотинни йўлига кириб бекор қипсан… Ватан-а, ватан!.. Уни қаёқдаги ажнабий хотинга алмашиб бўларканми?! Мана, мени айтди дерсан, бир кунмас бир кун барибир қайтиб келасан… Қайтгандаям, қон ютиб қайтасан, болам, кўзингни оч!.. — Умрзоқ қариянинг бунақанги кескин гапларини эшитиб дардига дард қўшилди. Айни дамда бу одамни шу қадар ёмон кўриб кетдики, аламига чидолмай яна хотинини ёнига олди-да, жомадондан бир шиша ароқ чиқариб, икковлон аста-секин «майдалай» бошлашди. Қария эса, кўкнори таъсир қилдими, аллақачон хуррак ота бошлаганди.
Ўрусиядаги қариндош-уруғлар Умрзоқни яхши кутиб олишди. Лекин, бу меҳмондўстлик Умрзоқнинг кўнглига ўтиришмасди. Ахир, ўрисчаси, барибир ўрисча-да! «Олдингга ҳамма овқатни қаторлаштириб қўйишади-да, ўзлари индамай ўтираверишади. Биронта кимса мундоқ қараб: «Вей, сен меҳмон эдинг, манавилардан олиб ўтир!» — деса-чи… Умрзоқ нима қилганда ҳам қишлоқданлигига бориб ўзини қандайдир ноқулай сезаверди… Бу ҳам етмагандай, кун ўтган сари Наташа тамоман ўзгариб борарди. У ҳар куни турли-туман кийимда кўчага отланар, баъзан эртадан то ярим тунга қадар «йўқолиб» қолар, қаерларда юргани-ю, нима юмуш билан машғуллиги хусусида эрига «доклад» қилишни ўзига сира эп кўрмасди. Шундоқ ҳам сокин ҳаёт жонига тега бошлаган Умрзоқ эса, хаёлан турли ёмон кўчаларга кириб чиқарди…
Бир куни Умрзоқ уйқудан уйғонди-ю, ёнида яна хотинининг йўқлигини кўриб баттар хуноби ошди. У апил-тапил кийинди-да, қайнонасининг ҳай-ҳайлашига ҳам қарамай кўчага отилди… Ҳа, у ўша ўзлари биринчи куни бирга тушлик қилган кафедадир, балки… Афсуски, у кафегача ҳам етиб боролмади. Автобус бекатини ёқалаб катта йўл бўйига чиққан эдики, қатор машиналардан бири ёнида Наташанинг бегона эркак билан қучоқлашиб турганини кўриб капалаги учиб кетаёзди. «Вой, ифлос-эй… Вой, кофирзода-ей!.. — дея асабий пичирларди Умрзоқ у томонга боришни ҳам, бормасликни ҳам билмай, — Буни хотин деб юрсам, ғирт бузуқи экан-ку!..»
— Наташа, бу ёққа кел дедим! — беихтиёр қичқириб юборди Умрзоқ.
Наташа таниш овозни эшитиб, истамайгина эркакнинг қучоғидан чиқди-да, эрига яқинлашди. У Умрзоққа шунчалик совуқ тикилардики, бутун алами юзига ургандек эди.
— Ҳа-а, нимага орқамдан пойлаб юрибсан, азизим?.. — совуққонлик билан сўради у қошларини чимириб, — Энди сенинг дастингдан кўчагаям чиқолмай қоламан шекилли-а?..
Умрзоқнинг юзидан қони қочди. Тишлари асабий ғижирлаб муштлари тугилди. Наҳотки, хотини, бир вақтлар ўзининг ишқида куйиб-ёнган, «Сендан айрилсам ўламан» дея аюҳаннос солган Наташаси шундай йўл тутса?.. Унда… Севги… Муҳабат қаёқда қолди?.. Илгариги… Йўқ… Яқиндагина қишлоғига етаклашиб борган Наташа қаёқда қолди? Ўзининг эркаклик ғурури қаёқда қолди?.. Нега бориб анави нусханинг башарасини бежаб қўёлмаяпти?.. Йў-ўқ… Мозормаҳалланинг йигитига бунақа ҳунарлар ўтмайди… Ҳа-а, у мусофир… Ҳеч кимга гапи, зўр келганда мушти ҳам ўтмаслиги мумкин… Таъна тошларини жим туриб танасига сингдириши ҳам мумкин… Аммо бундай хўрликка, юзсизликка жимгина қараб тура олмайди… Яхшиси… Кетади… Кетаверади… Муҳаббат шунчалар арзон бўлса, муҳаббатсиз ўтади… Яхшиси… Она қишлоғидаги энг хунук қизнинг товонларига бош қўйиб ухлайди… Аммо бундай бузуқлик тарвақайлаган жойларда қолмайди… Ҳозир… Ҳаммасини айтиб олади-да, кетади… Кетади…
— Вей, ифлос, — деди ҳириллаб Умрзоқ, — Сен ҳали ўзбекни аҳмоқ қилмоқчимисан? Шу йўл билан ўзбекдан қасд олмоқчимисан?.. Ҳе, энангни, билдингми?..
— Нима, нима?.. — шу пайт кутилмаганда ҳалиги ўрис йигит унга яқинлашиб кела бошлади. Умрзоқ, барибир, ўзини йўқотмади. Ер остидан қараб йигитни яхшилаб кузатди… Ҳа, ўзига нисбатан анча кучлига ўхшайди… Демак, қўлига тушса соғ чиқмайди… Нимадир қилиши керак… Нима қилиб бўлса-да, аламини олиши керак бу хунасадан…
— Турмадан қочганим йўқ, бобой, қишлоқдан қочдим… — кулиб қўйди Умрзоқ, — Ўрусиядан уйланиб келгандим… Хотинимни сиғдиришмади… Шундан кейин… Менам жўнавордим орқага, нима қилай?!
— Бекор қипсан, болам, — деди қария кутилмаганда чуқур хўрсиниб, — Хотинни йўлига кириб бекор қипсан… Ватан-а, ватан!.. Уни қаёқдаги ажнабий хотинга алмашиб бўларканми?! Мана, мени айтди дерсан, бир кунмас бир кун барибир қайтиб келасан… Қайтгандаям, қон ютиб қайтасан, болам, кўзингни оч!.. — Умрзоқ қариянинг бунақанги кескин гапларини эшитиб дардига дард қўшилди. Айни дамда бу одамни шу қадар ёмон кўриб кетдики, аламига чидолмай яна хотинини ёнига олди-да, жомадондан бир шиша ароқ чиқариб, икковлон аста-секин «майдалай» бошлашди. Қария эса, кўкнори таъсир қилдими, аллақачон хуррак ота бошлаганди.
Ўрусиядаги қариндош-уруғлар Умрзоқни яхши кутиб олишди. Лекин, бу меҳмондўстлик Умрзоқнинг кўнглига ўтиришмасди. Ахир, ўрисчаси, барибир ўрисча-да! «Олдингга ҳамма овқатни қаторлаштириб қўйишади-да, ўзлари индамай ўтираверишади. Биронта кимса мундоқ қараб: «Вей, сен меҳмон эдинг, манавилардан олиб ўтир!» — деса-чи… Умрзоқ нима қилганда ҳам қишлоқданлигига бориб ўзини қандайдир ноқулай сезаверди… Бу ҳам етмагандай, кун ўтган сари Наташа тамоман ўзгариб борарди. У ҳар куни турли-туман кийимда кўчага отланар, баъзан эртадан то ярим тунга қадар «йўқолиб» қолар, қаерларда юргани-ю, нима юмуш билан машғуллиги хусусида эрига «доклад» қилишни ўзига сира эп кўрмасди. Шундоқ ҳам сокин ҳаёт жонига тега бошлаган Умрзоқ эса, хаёлан турли ёмон кўчаларга кириб чиқарди…
Бир куни Умрзоқ уйқудан уйғонди-ю, ёнида яна хотинининг йўқлигини кўриб баттар хуноби ошди. У апил-тапил кийинди-да, қайнонасининг ҳай-ҳайлашига ҳам қарамай кўчага отилди… Ҳа, у ўша ўзлари биринчи куни бирга тушлик қилган кафедадир, балки… Афсуски, у кафегача ҳам етиб боролмади. Автобус бекатини ёқалаб катта йўл бўйига чиққан эдики, қатор машиналардан бири ёнида Наташанинг бегона эркак билан қучоқлашиб турганини кўриб капалаги учиб кетаёзди. «Вой, ифлос-эй… Вой, кофирзода-ей!.. — дея асабий пичирларди Умрзоқ у томонга боришни ҳам, бормасликни ҳам билмай, — Буни хотин деб юрсам, ғирт бузуқи экан-ку!..»
— Наташа, бу ёққа кел дедим! — беихтиёр қичқириб юборди Умрзоқ.
Наташа таниш овозни эшитиб, истамайгина эркакнинг қучоғидан чиқди-да, эрига яқинлашди. У Умрзоққа шунчалик совуқ тикилардики, бутун алами юзига ургандек эди.
— Ҳа-а, нимага орқамдан пойлаб юрибсан, азизим?.. — совуққонлик билан сўради у қошларини чимириб, — Энди сенинг дастингдан кўчагаям чиқолмай қоламан шекилли-а?..
Умрзоқнинг юзидан қони қочди. Тишлари асабий ғижирлаб муштлари тугилди. Наҳотки, хотини, бир вақтлар ўзининг ишқида куйиб-ёнган, «Сендан айрилсам ўламан» дея аюҳаннос солган Наташаси шундай йўл тутса?.. Унда… Севги… Муҳабат қаёқда қолди?.. Илгариги… Йўқ… Яқиндагина қишлоғига етаклашиб борган Наташа қаёқда қолди? Ўзининг эркаклик ғурури қаёқда қолди?.. Нега бориб анави нусханинг башарасини бежаб қўёлмаяпти?.. Йў-ўқ… Мозормаҳалланинг йигитига бунақа ҳунарлар ўтмайди… Ҳа-а, у мусофир… Ҳеч кимга гапи, зўр келганда мушти ҳам ўтмаслиги мумкин… Таъна тошларини жим туриб танасига сингдириши ҳам мумкин… Аммо бундай хўрликка, юзсизликка жимгина қараб тура олмайди… Яхшиси… Кетади… Кетаверади… Муҳаббат шунчалар арзон бўлса, муҳаббатсиз ўтади… Яхшиси… Она қишлоғидаги энг хунук қизнинг товонларига бош қўйиб ухлайди… Аммо бундай бузуқлик тарвақайлаган жойларда қолмайди… Ҳозир… Ҳаммасини айтиб олади-да, кетади… Кетади…
— Вей, ифлос, — деди ҳириллаб Умрзоқ, — Сен ҳали ўзбекни аҳмоқ қилмоқчимисан? Шу йўл билан ўзбекдан қасд олмоқчимисан?.. Ҳе, энангни, билдингми?..
— Нима, нима?.. — шу пайт кутилмаганда ҳалиги ўрис йигит унга яқинлашиб кела бошлади. Умрзоқ, барибир, ўзини йўқотмади. Ер остидан қараб йигитни яхшилаб кузатди… Ҳа, ўзига нисбатан анча кучлига ўхшайди… Демак, қўлига тушса соғ чиқмайди… Нимадир қилиши керак… Нима қилиб бўлса-да, аламини олиши керак бу хунасадан…