📝"Бир умрлик сабоқ":
КЕЧИКИШ
Мана бир ойдирки, Хуршидбекнинг ороми йўқ. Юрса ҳам, турса ҳам онасининг маъюс, меҳрибон нигоҳи кўзидан кетмайди. Аввалига таъзияга келган одамлар билан овуниб юрган эканми, уларнинг оёғи товсилгандан кейин кўнгилни эзадиган бир жимжитлик ичида қолгандек эди. Онаси бир томондаги кичкина уйчасида индамайгина ўтирса ҳам ҳовлиларининг файзи эканлиги энди билиняпти.
Хуршидбек секингина сўлиш олиб, ўша уй томонга қаради. Деразаси ҳам, эшиги ҳам ёпиқ. Уйнинг ҳозирги сокин, жимжит туриши ҳам онасига ўхшаб кетди.
Онаси ҳамиша ўғлини аяб, андиша билан яшади. Ҳеч қачон ўзига эътибор талаб қилмади. Ҳатто бирон нарса олиб бергин, деганини ёки пул-мул сўраганини ҳам Хуршидбек эслаёлмайди. У фақат бир мартагина ўғлидан сўради. Ўшанда ҳам тили билан эмас, дили билан, кўзлари билан сўради. Лекин… Хуршидбекнинг нафаси қисилди. Хотиралардан қочмоқчидек ўрнидан туриб кетди.
Ҳовлининг ўртасидаги стол олдида ўғли тикка турганича тарвуз косасини қошиқ билан шилиб қириб ичарди.
— Секинроқ! — деди Хуршидбек унга ижирғаниб қараб, — мунча хўриллатасан?!
Бола отасига бир қараб қўйди-ю, оғзини қўллари билан артиб, деворга суёғлик велосипеди томонга юрди.
— Пўчоқни ким олади?!
Ўғли яна боягидай нигоҳ билан унга қаради, зарда аралаш пўчоқни олиб бориб ахлат челагига ташлади-да, велосипедини етаклаб кўчага чиқиб кетди. Ошхонада жаз-биз қилиб, сабзи-пиёз қовураёттан хотини уларнинг овозини эшитдими, бошини чиқариб бир қараб қўйди.
Яна ҳовли жимжит бўлиб қолди. Декабрь яқинлашиб қолаётган бўлса ҳам ҳаво иссиқ, ҳали ҳеч қандай ёғингарчилик бўлгани йўқ эди. Ерга охирги хазонлар тўки-лар, қуёш ҳам бота бошлаган, осмон тиниқ, ҳаво мўътадил бўлса-да, табиатнинг ўзида ҳам қандайдир дилни ҳаёлга мойил қиладиган бир кайфият бор эди. Хуршид-бек яна онасининг уйи томонга қаради.
Ёзда Хуршидбек хотини билан бир вақтда отпуска олди. Айланиб дам олиб келишни мўлжаллаб қўйишган эди. Бирданига ҳамшаҳарларидан бири гап топиб келиб қолди. Белоруссия томонга саёҳатга борган экан. Ўрмонда бир қабрни кўрган эмиш. Қараса, фамилияси ҳам, исми ҳам Хуршидбекнинг дадасиники экан. Ўша жойда яшаётганлардан суриштирибди. Разведкачининг қабри, дейишибди. Аввал устида кичкина тахтачага ёзиб қўйилган хати бор экан. Кейинча ўша ер аҳолиси уни яхшилаб кўтариб, исми фамилиясини мармар тошга ёздириб қўйишибди. Хуршидбек ростдан ҳам дадасининг разведкачи бўлганини эшитган эди.
Бу хабар кутилмаганда хурсандчилик олиб келди-ю, эски дардларни қўзғаб ҳам кетди. Кўниккан асаб ва хотиралар қайта бошдан жонланди. Айниқса, онаси жуда ўйчан бўлиб қолди. У нимадир демоқчи бўларди, лекин айтолмасди. Ўғли билан келини Иссиқкўлга бориш ҳаракатида эдилар. Бир куни чой ичиб ўтиришганида Хуршидбек онасининг ана шу маъюс юзига кўзи тушиб, ўйланиб қолди.
— Ойи, биз кетсак, ёлғиз зерикиб қолмайсизми?
— Қўни-қўшнилар бор, болам. Нега зерикаман?
— Ё неварангизни олиб қолгингиз келмаяптими? Тўғрисини айтаверинг.
— Нега энди? Шунча вақт бағримда-ку. — Ростдан ҳам ўғли ҳамиша бувиси билан бирга, дарсини ҳам ўша уйда қилар, ётиш-туриши ҳам ўша ёқда эди.
— Даданг мусофир бўлиб ётгандир, деб ўйлайман, болам, — деди онаси бир нафасдан кейин. — Аввал билмас эдим, чорам йўқ эди. Энди куч-қувватдан қолганимда хабарини эшитдим.
Орага бирдан жимжитлик тушди. Онаси бу гал ҳам дилидаги истакни айтолмади, ўғли билан келинининг йўлини тўсишдан андиша қилди. Лекин кўнгли, дили ўша ёққа талпинаётганини Хуршидбек сезиб турарди. Йўлга ҳозирланаётган хотинини, отпускаларининг ўтиб кетиб қолишини ўйлади.
— Майли, — деди кейин онасига таскин бермоқчи бўлиб, — янаги ёзга олиб борамиз. Мана, келинингизнинг ўзи бош бўлиб олиб боради, тўғрими?
Телевизор кўриб ўтирган хотини бош қимирлатди. Кейин қайнонасини юпатмоқчи бўлди шекилли:
— Мусофир бўлиб ётибди деманг, ойи. Одамлар қараб туришган бўлса, текислаб йўқотиб юборишмабди-ку ахир!
КЕЧИКИШ
Мана бир ойдирки, Хуршидбекнинг ороми йўқ. Юрса ҳам, турса ҳам онасининг маъюс, меҳрибон нигоҳи кўзидан кетмайди. Аввалига таъзияга келган одамлар билан овуниб юрган эканми, уларнинг оёғи товсилгандан кейин кўнгилни эзадиган бир жимжитлик ичида қолгандек эди. Онаси бир томондаги кичкина уйчасида индамайгина ўтирса ҳам ҳовлиларининг файзи эканлиги энди билиняпти.
Хуршидбек секингина сўлиш олиб, ўша уй томонга қаради. Деразаси ҳам, эшиги ҳам ёпиқ. Уйнинг ҳозирги сокин, жимжит туриши ҳам онасига ўхшаб кетди.
Онаси ҳамиша ўғлини аяб, андиша билан яшади. Ҳеч қачон ўзига эътибор талаб қилмади. Ҳатто бирон нарса олиб бергин, деганини ёки пул-мул сўраганини ҳам Хуршидбек эслаёлмайди. У фақат бир мартагина ўғлидан сўради. Ўшанда ҳам тили билан эмас, дили билан, кўзлари билан сўради. Лекин… Хуршидбекнинг нафаси қисилди. Хотиралардан қочмоқчидек ўрнидан туриб кетди.
Ҳовлининг ўртасидаги стол олдида ўғли тикка турганича тарвуз косасини қошиқ билан шилиб қириб ичарди.
— Секинроқ! — деди Хуршидбек унга ижирғаниб қараб, — мунча хўриллатасан?!
Бола отасига бир қараб қўйди-ю, оғзини қўллари билан артиб, деворга суёғлик велосипеди томонга юрди.
— Пўчоқни ким олади?!
Ўғли яна боягидай нигоҳ билан унга қаради, зарда аралаш пўчоқни олиб бориб ахлат челагига ташлади-да, велосипедини етаклаб кўчага чиқиб кетди. Ошхонада жаз-биз қилиб, сабзи-пиёз қовураёттан хотини уларнинг овозини эшитдими, бошини чиқариб бир қараб қўйди.
Яна ҳовли жимжит бўлиб қолди. Декабрь яқинлашиб қолаётган бўлса ҳам ҳаво иссиқ, ҳали ҳеч қандай ёғингарчилик бўлгани йўқ эди. Ерга охирги хазонлар тўки-лар, қуёш ҳам бота бошлаган, осмон тиниқ, ҳаво мўътадил бўлса-да, табиатнинг ўзида ҳам қандайдир дилни ҳаёлга мойил қиладиган бир кайфият бор эди. Хуршид-бек яна онасининг уйи томонга қаради.
Ёзда Хуршидбек хотини билан бир вақтда отпуска олди. Айланиб дам олиб келишни мўлжаллаб қўйишган эди. Бирданига ҳамшаҳарларидан бири гап топиб келиб қолди. Белоруссия томонга саёҳатга борган экан. Ўрмонда бир қабрни кўрган эмиш. Қараса, фамилияси ҳам, исми ҳам Хуршидбекнинг дадасиники экан. Ўша жойда яшаётганлардан суриштирибди. Разведкачининг қабри, дейишибди. Аввал устида кичкина тахтачага ёзиб қўйилган хати бор экан. Кейинча ўша ер аҳолиси уни яхшилаб кўтариб, исми фамилиясини мармар тошга ёздириб қўйишибди. Хуршидбек ростдан ҳам дадасининг разведкачи бўлганини эшитган эди.
Бу хабар кутилмаганда хурсандчилик олиб келди-ю, эски дардларни қўзғаб ҳам кетди. Кўниккан асаб ва хотиралар қайта бошдан жонланди. Айниқса, онаси жуда ўйчан бўлиб қолди. У нимадир демоқчи бўларди, лекин айтолмасди. Ўғли билан келини Иссиқкўлга бориш ҳаракатида эдилар. Бир куни чой ичиб ўтиришганида Хуршидбек онасининг ана шу маъюс юзига кўзи тушиб, ўйланиб қолди.
— Ойи, биз кетсак, ёлғиз зерикиб қолмайсизми?
— Қўни-қўшнилар бор, болам. Нега зерикаман?
— Ё неварангизни олиб қолгингиз келмаяптими? Тўғрисини айтаверинг.
— Нега энди? Шунча вақт бағримда-ку. — Ростдан ҳам ўғли ҳамиша бувиси билан бирга, дарсини ҳам ўша уйда қилар, ётиш-туриши ҳам ўша ёқда эди.
— Даданг мусофир бўлиб ётгандир, деб ўйлайман, болам, — деди онаси бир нафасдан кейин. — Аввал билмас эдим, чорам йўқ эди. Энди куч-қувватдан қолганимда хабарини эшитдим.
Орага бирдан жимжитлик тушди. Онаси бу гал ҳам дилидаги истакни айтолмади, ўғли билан келинининг йўлини тўсишдан андиша қилди. Лекин кўнгли, дили ўша ёққа талпинаётганини Хуршидбек сезиб турарди. Йўлга ҳозирланаётган хотинини, отпускаларининг ўтиб кетиб қолишини ўйлади.
— Майли, — деди кейин онасига таскин бермоқчи бўлиб, — янаги ёзга олиб борамиз. Мана, келинингизнинг ўзи бош бўлиб олиб боради, тўғрими?
Телевизор кўриб ўтирган хотини бош қимирлатди. Кейин қайнонасини юпатмоқчи бўлди шекилли:
— Мусофир бўлиб ётибди деманг, ойи. Одамлар қараб туришган бўлса, текислаб йўқотиб юборишмабди-ку ахир!