Absurdizm falsafasi: Mavjudlikning ma’nosizligi va insoniyatning kurashi
Insoniyat tarixi davomida faylasuflar va yozuvchilar hayotning mohiyati haqida savollar qo‘yganlar. Absurdizm falsafasi aynan shu masalaga bag‘ishlangan bo‘lib, uning asosiy g‘oyasi shundan iborat: hayot oldindan belgilangan ma’noga ega emas, lekin inson baribir ma’no izlashga intiladi. Ushbu maqolada absurdizmning tarixiy ildizlari, asosiy tushunchalari, adabiyotga ta’siri va unga nisbatan tanqidiy qarashlar tahlil qilinadi.
Tarixiy rivojlanishi
• XIX asr: Absurd g‘oyalarning dastlabki ko‘rinishlari
Absurdizm g‘oyalari XIX asrda ekzistensializm bilan bog‘liq holda paydo bo‘lgan. Daniyalik faylasuf Søren Kierkegaard (1813–1855) insonning ichki ziddiyatlari va hayotning mantiqsiz jihatlarini ta’kidlagan. Unga ko‘ra, inson o‘z hayotining ma’nosizligini tushunib, iztirob chekadi.
Kierkegaardning Qo‘rquv va titroq asarida insonning diniy e’tiqodi ham absurd holat sifatida ko‘rsatiladi. Masalan, Ibrohim (a.s.) Ismoil (Ishoq)(a.s.) ni qurbon qilishga tayyorligi mantiqiy asosga ega emas, lekin u shaxsiy imon akti sifatida talqin qilinadi.
• XX asr: Albert Camusning qo‘shgan hissasi
Fransuz yozuvchi va faylasuf Albert Camus (1913–1960) absurdizmning eng muhim namoyandalaridan biridir. Uning Sizif afsonasi (1942) asarida absurdizmning asosiy konsepsiyalari yoritiladi. Camusga ko‘ra, absurd – bu insonning ma’no izlash istagi va olamning beparvoligi o‘rtasidagi ziddiyatdir.
Camus absurdlik oldida uchta yo‘l borligini aytadi:
1. Xudkushlik – hayotning ma’nosizligini qabul qilib, undan voz kechish.
2. Diniy e’tiqod – illyuziyaga ishonib, sun’iy ma’no yaratish.
3. Absurdni qabul qilish – ma’no yo‘qligini tan olib, shunga qaramay yashash.
Camus uchinchi yo‘lni tanlab, inson hayotining qiymati absurd bilan kurashda ekanligini ta’kidlaydi.
Absurdizmning asosiy kontseptsiyalari
• Absurdning mohiyati
Absurdizmga ko‘ra, mavjudot oldindan belgilangan ma’noga ega emas. Inson hayotining ma’nosini tushunishga intiladi, lekin bu urinish doimo natijasiz tugaydi. Masalan, inson o‘limning muqarrarligini bilsa ham, undan qochishga harakat qiladi.
Camus absurdni “inson va dunyo o‘rtasidagi doimiy kurash” deb ta’riflaydi. Bu kurashda g‘alaba yo‘q, lekin undan voz kechish ham mumkin emas.
• Ozodlik va ma’nosizlik
Absurdizmda ozodlik va erksizlik o‘zaro bog‘liq. Bir tomondan, inson o‘z taqdirini to‘liq boshqarolmaydi. Ikkinchi tomondan, u hayotning ma’nosizligini qabul qilgach, ichki ozodlikka erishadi. Camus buni “ma’nosizlikni ma’no qilish” deb ataydi.
Absurd adabiyoti
• Samuel Beckettning Godoni kutib asari
Irlandiyalik yozuvchi Samuel Beckettning (1906–1989) Godoni kutib (1953) pyesasi absurd teatrining eng mashhur asarlaridan biridir. Unda ikki qahramon – Vladimir va Estragon noma’lum shaxs Godoni kutishadi, lekin u hech qachon kelmaydi.
Asar insoniyatning ma’no izlash jarayoni bekorchilik bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi. Beckettga ko‘ra, “Godo hech qachon kelmasligini bilgan holda kutish – bu absurddir”.
Absurdizmga tanqidlar
• Optimistik qarashlar
Ba’zi faylasuflar absurdizmni pessimistik deb hisoblaydilar. Masalan, Viktor Frankl inson har qanday sharoitda ma’no topishi mumkinligini ta’kidlaydi. Uning Inson ma’no izlaydi kitobi absurdizmga alternativa sifatida logoterapiyani ilgari suradi.
• Diniy tanqidlar
Diniy nuqtai nazardan absurdizm hayotga noto‘g‘ri yondashadi. Masalan, ekzistensialist faylasuf Karl Yaspers inson ma’noni Xudo bilan munosabatda topishi mumkinligini aytadi. Uning fikricha, absurdizm diniy e’tiqodning murakkabligini soddalashtirib yuboradi.
Xulosa
Absurdizm hayotning ma’nosizligini qabul qilish, lekin shunga qaramay inson o‘z yo‘lini yaratishi kerakligini ta’kidlaydi. Garchi pessimizm bilan bog‘liq deb baholansa-da, u ozodlik va ijodiy kurashning yangi imkoniyatlarini ochib beradi.
Kelajak tadqiqotlar absurdizmning sun’iy intellekt, transgumanizm va global inqirozlar kontekstida qanday ahamiyat kasb etishini o‘rganishga qaratilishi mumkin.
Insoniyat tarixi davomida faylasuflar va yozuvchilar hayotning mohiyati haqida savollar qo‘yganlar. Absurdizm falsafasi aynan shu masalaga bag‘ishlangan bo‘lib, uning asosiy g‘oyasi shundan iborat: hayot oldindan belgilangan ma’noga ega emas, lekin inson baribir ma’no izlashga intiladi. Ushbu maqolada absurdizmning tarixiy ildizlari, asosiy tushunchalari, adabiyotga ta’siri va unga nisbatan tanqidiy qarashlar tahlil qilinadi.
Tarixiy rivojlanishi
• XIX asr: Absurd g‘oyalarning dastlabki ko‘rinishlari
Absurdizm g‘oyalari XIX asrda ekzistensializm bilan bog‘liq holda paydo bo‘lgan. Daniyalik faylasuf Søren Kierkegaard (1813–1855) insonning ichki ziddiyatlari va hayotning mantiqsiz jihatlarini ta’kidlagan. Unga ko‘ra, inson o‘z hayotining ma’nosizligini tushunib, iztirob chekadi.
Kierkegaardning Qo‘rquv va titroq asarida insonning diniy e’tiqodi ham absurd holat sifatida ko‘rsatiladi. Masalan, Ibrohim (a.s.) Ismoil (Ishoq)(a.s.) ni qurbon qilishga tayyorligi mantiqiy asosga ega emas, lekin u shaxsiy imon akti sifatida talqin qilinadi.
• XX asr: Albert Camusning qo‘shgan hissasi
Fransuz yozuvchi va faylasuf Albert Camus (1913–1960) absurdizmning eng muhim namoyandalaridan biridir. Uning Sizif afsonasi (1942) asarida absurdizmning asosiy konsepsiyalari yoritiladi. Camusga ko‘ra, absurd – bu insonning ma’no izlash istagi va olamning beparvoligi o‘rtasidagi ziddiyatdir.
Camus absurdlik oldida uchta yo‘l borligini aytadi:
1. Xudkushlik – hayotning ma’nosizligini qabul qilib, undan voz kechish.
2. Diniy e’tiqod – illyuziyaga ishonib, sun’iy ma’no yaratish.
3. Absurdni qabul qilish – ma’no yo‘qligini tan olib, shunga qaramay yashash.
Camus uchinchi yo‘lni tanlab, inson hayotining qiymati absurd bilan kurashda ekanligini ta’kidlaydi.
Absurdizmning asosiy kontseptsiyalari
• Absurdning mohiyati
Absurdizmga ko‘ra, mavjudot oldindan belgilangan ma’noga ega emas. Inson hayotining ma’nosini tushunishga intiladi, lekin bu urinish doimo natijasiz tugaydi. Masalan, inson o‘limning muqarrarligini bilsa ham, undan qochishga harakat qiladi.
Camus absurdni “inson va dunyo o‘rtasidagi doimiy kurash” deb ta’riflaydi. Bu kurashda g‘alaba yo‘q, lekin undan voz kechish ham mumkin emas.
• Ozodlik va ma’nosizlik
Absurdizmda ozodlik va erksizlik o‘zaro bog‘liq. Bir tomondan, inson o‘z taqdirini to‘liq boshqarolmaydi. Ikkinchi tomondan, u hayotning ma’nosizligini qabul qilgach, ichki ozodlikka erishadi. Camus buni “ma’nosizlikni ma’no qilish” deb ataydi.
Absurd adabiyoti
• Samuel Beckettning Godoni kutib asari
Irlandiyalik yozuvchi Samuel Beckettning (1906–1989) Godoni kutib (1953) pyesasi absurd teatrining eng mashhur asarlaridan biridir. Unda ikki qahramon – Vladimir va Estragon noma’lum shaxs Godoni kutishadi, lekin u hech qachon kelmaydi.
Asar insoniyatning ma’no izlash jarayoni bekorchilik bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi. Beckettga ko‘ra, “Godo hech qachon kelmasligini bilgan holda kutish – bu absurddir”.
Absurdizmga tanqidlar
• Optimistik qarashlar
Ba’zi faylasuflar absurdizmni pessimistik deb hisoblaydilar. Masalan, Viktor Frankl inson har qanday sharoitda ma’no topishi mumkinligini ta’kidlaydi. Uning Inson ma’no izlaydi kitobi absurdizmga alternativa sifatida logoterapiyani ilgari suradi.
• Diniy tanqidlar
Diniy nuqtai nazardan absurdizm hayotga noto‘g‘ri yondashadi. Masalan, ekzistensialist faylasuf Karl Yaspers inson ma’noni Xudo bilan munosabatda topishi mumkinligini aytadi. Uning fikricha, absurdizm diniy e’tiqodning murakkabligini soddalashtirib yuboradi.
Xulosa
Absurdizm hayotning ma’nosizligini qabul qilish, lekin shunga qaramay inson o‘z yo‘lini yaratishi kerakligini ta’kidlaydi. Garchi pessimizm bilan bog‘liq deb baholansa-da, u ozodlik va ijodiy kurashning yangi imkoniyatlarini ochib beradi.
Kelajak tadqiqotlar absurdizmning sun’iy intellekt, transgumanizm va global inqirozlar kontekstida qanday ahamiyat kasb etishini o‘rganishga qaratilishi mumkin.