Misantropiya | Ekzistensializm

Impichment – bu davlat rahbarini yoki boshqa yuqori mansabdor shaxsni lavozimidan chetlatish jarayoni bo‘lib, odatda jiddiy qonunbuzarlik, mansab vakolatlarini suiiste'mol qilish yoki korrupsiya kabi ayblovlar asosida amalga oshiriladi.

Bu atama asosan AQSh va boshqa demokratik davlatlarning siyosiy tizimida qo‘llaniladi. Impichment jarayoni odatda ikki bosqichdan iborat:

• Ayblov qo‘yish — qonun chiqaruvchi organ (masalan, AQShda Vakillar palatasi) rasmiy ayblov qo‘yadi.

• Sud jarayoni — yuqori palata (masalan, AQSh Senati) ayblovlarni ko‘rib chiqib, aybdor yoki aybsizligi haqida qaror qabul qiladi. Agar aybdor deb topilsa, mansabdor shaxs lavozimidan chetlatilishi mumkin.

Ba'zi mamlakatlarda impichment natijasida shaxs nafaqat lavozimidan mahrum qilinishi, balki kelajakda davlat lavozimlarida ishlash huquqidan ham ayrilishi mumkin.

Nihil Obstat – lotincha ibora bo‘lib, "hech qanday to‘siq yo‘q" degan ma’noni anglatadi. Bu atama, asosan, Rim-katolik cherkovida diniy senzura kontekstida ishlatiladi.

Agar biror kitob, maqola yoki boshqa nashr teologik nuqtayi nazardan Cherkov ta’limotiga zid emasligi aniqlansa, unga "Nihil Obstat" belgisi beriladi. Bu tasdiq maxsus mas’ul shaxs (masalan, senzura bilan shug‘ullanuvchi ruhoniy) tomonidan beriladi va muallif yoki noshir materialni Cherkov tomonidan ruxsat etilganini bildiradi.

"Nihil Obstat" olgan nashr keyingi bosqichda "Imprimatur" (lotincha: "bosilsin") degan ruxsatni ham olishi mumkin, bu esa uni rasmiy chop etishga yo‘l ochadi.

Taqdir va Erkin iroda

Islomda taqdir (qadar) va inson irodasi (erkin tanlov) masalasi muhim aqidaviy masalalardan biri hisoblanadi. Bu masala Qur’on va hadislar asosida quyidagicha talqin qilinadi:

1. Taqdir Allohning Ilmi va Irodasiga Bog‘liq
Alloh Olamlarni Yaratuvchi va Uning ilmi cheksizdir. Har qanday narsa Allohning ilmi va irodasisiz yuzaga kelmaydi. Qur’onda bu haqda shunday deyiladi:

"Albatta, Biz har bir narsani taqdir bilan yaratdik." (Qamar surasi, 49-oyat)

Bu oyatdan anglashiladiki, har bir narsa, jumladan, insonning hayoti ham avvaldan belgilangan. Bu degani inson faqat Alloh taqdir qilgan narsani sodir etadi.

2. Har Bir Insonning Yozilgan Taqdiri Bor
Alloh inson yaratilishidan oldin ham uning butun hayotini bilgan va yozib qo‘ygan. Hadisda keladi:

"Alloh osmonlar va yerni yaratishdan ellik ming yil oldin barcha mavjudotlarning taqdirini yozib qo‘ygan." (Muslim, 2653)

Bu esa shuni anglatadiki, inson nima qilsin, qanday qaror qabul qilsin, barchasi oldindan Alloh tomonidan belgilangan.

3. Erkin Iroda Faqat Tashqi Ko‘rinishdagina Bor
Ba’zi odamlar insonda erkin iroda bor deb ta’kidlaydi. Lekin Qur’onda bu masalaga aniq javob berilgan:

"Sizlar faqat Alloh iroda qilgan narsanigina iroda qilursiz." (Taqvir surasi, 29-oyat)

Bu degani, inson qandaydir ish qilishni istasa ham, bu faqat Alloh irodasi bilan amalga oshadi. Agar insonda chinakam erkin iroda bo‘lsa, unda Allohning qudrati va taqdiri cheklangan bo‘lib qolardi. Bu esa imkonsiz.

4. Agar Inson Erkin Bo‘lsa, Bu Allohning Hukmiga Qarshi Chiqish Bo‘ladi
Agar inson o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqiga ega bo‘lsa, bu Allohning hukmiga qarshi chiqish bo‘ladi. Chunki Alloh Qur’onda shunday degan:

"Alloh xohlamasa, sizlar (hech narsani) xohlay olmaysiz." (Insan surasi, 30-oyat)

Bu oyat ochiq-oydin tarzda insonning iroda qilishi ham Allohning xohishiga bog‘liqligini bildiradi.

5. Oxirgi Xulosa
Alloh hamma narsani oldindan belgilagan. Insonning "erkin tanlovi" ham aslida Alloh taqdir qilgani bilan cheklangan. Qur’on va hadislar insonning to‘liq erkin emasligini isbotlaydi. Agar inson o‘z taqdirini o‘zi yaratishi mumkin desa, bu Allohning mutlaq qudratini inkor qilish bo‘ladi, ya’ni aqidaga qarshi chiqish hisoblanadi.

Shunday ekan, taqdir mutlaqdir va insonning har bir qadamini Alloh oldindan bilgan va belgilagan.

Kategoriya xatosi (Category mistake) – mantiqiy xato bo‘lib, unda bir tushuncha noto‘g‘ri turkumga (kategoriya) kiritiladi. Ya’ni, biror narsa o‘z tabiatiga mos bo‘lmagan xususiyat bilan tavsiflanadi.

Kategoriya xatosiga misollar

• Elektr toki och yoki to‘q rangdami?
Xato: Elektr toki – fizik hodisa, u rangga ega emas.

• Dushanba necha kilogramm?
Xato: Kunlar og‘irlik bilan o‘lchanmaydi.

• Matematika qanday ta’mga ega?
Xato: Fan ta’m bilan bog‘liq emas.

Kategoriya xatosi noto‘g‘ri mantiqiy bog‘liqlik tufayli yuzaga keladi va tushunchalarni to‘g‘ri talqin qilishga xalaqit beradi.

Impostor sindromi – bu inson o‘z yutuqlari va qobiliyatlarini yetarlicha baholay olmasligi, o‘zini muvaffaqiyatga noloyiq his qilishi, hamda atrofdagilar uni aldov yoki tasodif tufayli muvaffaqiyatga erishgan deb o‘ylashlaridan qo‘rqishi bilan tavsiflanadigan psixologik holatdir.

Bu sindromga ega odamlar odatda o‘zlarining bilim va ko‘nikmalariga ishonchsizlik bildiradilar, boshqalarning e’tirofini rad etadilar va o‘z muvaffaqiyatlarini ichki qobiliyat emas, balki omad yoki boshqalarning yordami bilan bog‘lashga moyil bo‘ladilar. Impostor sindromi ko‘pincha yuqori darajada intiluvchan va muvaffaqiyatli insonlarda uchraydi.

Dogma – bu shubha ostiga qo‘yilmaydigan, o‘zgarmas haqiqat sifatida qabul qilinadigan qarash, e'tiqod yoki ta'limot. U ko‘pincha diniy, falsafiy yoki mafkuraviy kontekstda ishlatiladi. Dogmalar odatda muhokama va tanqidga yopiq bo‘lib, ularga bo‘ysunish talab etiladi. Masalan, diniy dogmalar muayyan e'tiqod tizimining asosiy qoidalari hisoblanadi.

Bobo Doll Experiment (Bobo qo‘g‘irchoq eksperimenti) – bu mashhur psixologik tadqiqot bo‘lib, 1961–1963-yillarda Albert Bandura tomonidan o‘tkazilgan. Ushbu tajriba ijtimoiy o‘rganish nazariyasini (Social Learning Theory) tasdiqlash uchun o‘tkazilgan bo‘lib, odamlar atrof-muhitni kuzatish orqali qanday qilib xulq-atvorni o‘rganishini tushuntiradi.

Eksperiment tafsilotlari

Eksperimentda 3-6 yosh oralig‘idagi bolalar qatnashgan. Ular uch guruhga ajratilgan:

• Tajribali guruh: Bolalar kattalar Bobo qo‘g‘irchog‘iga (shar shaklidagi katta qo‘g‘irchoq) tajovuzkor munosabatda bo‘layotganini kuzatishgan (masalan, qo‘g‘irchoqni urish, tepish, so‘kish).

• Nazorat guruhi: Bolalar tajovuzkor bo‘lmagan modelni kuzatishgan.

• Nazoratsiz guruh: Bolalar hech qanday modelni kuzatishmagan.

Eksperiment davomida tajovuzkor modelni ko‘rgan bolalar Bobo qo‘g‘irchog‘iga nisbatan tajovuzkor xatti-harakatlarni takrorlagan, hatto ba’zilari yangi tajovuzkor harakatlarni o‘ylab topgan. Boshqa ikki guruhdagi bolalar esa bunday xatti-harakatlarni kamroq namoyon etishgan.

Xulosa

• Bolalar kattalar harakatlarini kuzatish orqali tajovuzni o‘rganishi mumkin.

• Agar kattalar tajovuzkor harakatlari uchun jazolanmasa, bolalar bunday xatti-harakatni tezroq o‘zlashtiradi.

Bu eksperiment zamonaviy psixologiya, pedagogika va ommaviy axborot vositalari ta’siri bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlarga asos bo‘lib xizmat qilgan.

Doxastik – bu tushuncha falsafada, ayniqsa, epistemologiyada, bilish nazariyasi doirasida qo‘llaniladi. U shaxsning ishonchiga, fikriga yoki taxminiga asoslangan bilim turini ifodalaydi. Doxastik bilim haqiqatga mos kelishi yoki kelmasligi mumkin, chunki u subyektiv qarashlarga asoslanadi.

Bu tushuncha ko‘pincha epistemik bilim (aniq asosga ega bo‘lgan bilim) bilan qarama-qarshi qo‘yiladi. Masalan:

• Doxastik fikr: "Ob-havo ertaga yaxshi bo‘ladi, deb o‘ylayman." (subyektiv ishonch)

• Epistemik bilim: "Ob-havo prognozi ertaga quyoshli bo‘lishini aytmoqda." (obyektiv ma'lumotga asoslangan bilim)

Shuningdek, doxastik tizim matematik va falsafiy mantiqda tasodifiylik yoki ehtimollikka asoslangan fikrlash modelini anglatadi. Masalan, doxastik jarayonlar ehtimollik nazariyasida tasodifiy o‘zgarishlarga ega bo‘lgan tizimlarni ifodalaydi.

Inattentional blindness – bu insonning e'tiborini boshqa narsaga qaratganida, yaqin atrofda sodir bo‘layotgan muhim voqea yoki obyektni sezmay qolishi hodisasidir. Bu tushuncha kognitiv psixologiyada keng o‘rganilgan bo‘lib, odamlarning ongli ravishda faqat ma’lum bir narsaga e’tibor berishi natijasida boshqa narsalarni payqamasligi bilan bog‘liq.

Misol:

Mashhur eksperimentlardan birida, ishtirokchilarga basketbol o‘yinini kuzatish va to‘p uzatishlar sonini sanash topshirig‘i beriladi. Shu paytda, gorilla kostyumidagi kishi maydonga kirib, yurib o‘tadi. Ko‘pchilik tomoshabinlar to‘pni kuzatishga e’tibor qaratganlari uchun gorillani umuman sezmaydi.

Hayotiy misollar:

• Haydovchi mobil telefonga chalg‘iganida, yo‘lda piyodani ko‘rmay qolishi.

• Shifokor tibbiy tasvirlarni ko‘rib chiqayotganda, kamdan-kam uchraydigan patologiyani sezmay qolishi.

• Xavfsizlik xodimi ekranni kuzatayotgan paytda kutilmagan tahdidni payqamasligi.

Bu hodisa inson miyasining axborotni qayta ishlash chegaralanganligini va e'tibor qaratilmagan narsalar sezilmasligi mumkinligini ko‘rsatadi.

Absurtdan qiynaladiganlar sizlar ko'rsangiz arziydi

Zeigarnik effekti – inson yarim qoldirilgan yoki tugallanmagan ishlarni tugallangan ishlar bilan solishtirganda yaxshiroq eslab qolishi hodisasi.

Misol: Talaba imtihonga tayyorlanayotganda, oxirigacha o‘qib tugata olmagan mavzularini yaxshiroq eslab qoladi. Yoki ofitsiantlar mijozlarning buyurtmalarini ular hisob-kitob qilmaguncha eslab qolishadi, so‘ng unutishadi.

Sadizm – bu boshqa odamga jismoniy yoki ruhiy azob yetkazishdan zavqlanish hissi. Bu atama fransuz yozuvchisi Markiz de Sad (1740–1814) nomidan kelib chiqqan bo‘lib, u o‘z asarlarida shafqatsizlik va zo‘ravonlik mavzularini ko‘p yoritgan.

Sadizm psixologik holat bo‘lishi mumkin va ba'zan patologik darajaga yetishi ham ehtimol. Kundalik hayotda esa bu so‘z odatda shafqatsiz yoki boshqalarni qiynashni yoqtiradigan odamlarni ta’riflashda ishlatiladi.

Identity crisis (shaxsiyat inqirozi) – bu inson o‘z shaxsini, kimligini, qadriyatlarini yoki hayotiy maqsadlarini anglashda noaniqlik yoki ikkilanish holatiga tushishi. Bu holat odatda hayotning muhim bosqichlarida (o‘smirlik davri, kasb tanlash, turmush qurish, keksayish) yoki katta o‘zgarishlar (yo‘qotish, migratsiya, ish yoki jamiyatdagi mavqe o‘zgarishi) natijasida yuzaga keladi.

Identity crisisni birinchi bo‘lib psixolog Erik Erikson tushuntirib bergan bo‘lib, u inson hayoti davomida kim ekanligini aniqlash muhimligini ta’kidlagan. Ushbu inqirozdan o‘tish uchun inson o‘z e’tiqodi, qiziqishlari va qadriyatlarini chuqur o‘rganishi va o‘z shaxsiy o‘zligini mustahkamlashi kerak.

Misol: O‘smir yigit maktabni tugatgach, qaysi kasbni tanlashni bilmay, o‘zini yo‘qotgandek his qiladi. U ota-onasining istaklari, do‘stlarining ta’siri va o‘z qiziqishlari orasida ikkilanib, kim ekanligini va hayotda qaysi yo‘nalishda ketishi kerakligini tushunishga harakat qiladi. Bu – identity crisisning oddiy misolidir.

Gastronomiya – bu taom tayyorlash va iste'mol qilish san'ati, madaniyati va ilmi bilan shug‘ullanuvchi sohadir. U oziq-ovqat mahsulotlarini tanlash, pishirish usullari, taomlarning ta'm kombinatsiyalari, taqdimoti va ovqatlanish odob-axloq qoidalarini o‘z ichiga oladi.

Gastronomiya milliy, mintaqaviy va xalqaro oshxona anʼanalarini ham o‘rganadi va rivojlantiradi. Bundan tashqari, u ovqatlanishning sog‘liq, ekologiya va iqtisodiyotga ta’sirini ham tahlil qiladi.

Overthinking – bu ortiqcha o'ylash, ya'ni biror masala yoki vaziyat ustida haddan tashqari ko'p o'ylash va uni tahlil qilish holati. Bu insonning qaror qabul qilishini qiyinlashtirishi, stress va xavotirni oshirishi mumkin.

Masalan, kimdir oddiy qaror qabul qilishdan oldin barcha ehtimoliy natijalarni ortiqcha tahlil qilib, har bir detaldan xavotir olsa, bu overthinking hisoblanadi.

Ekzistensial vakuum – bu inson hayotining ma'nosini va maqsadini yo'qotishi natijasida yuzaga keladigan ichki bo‘shliq va ruhiy tushkunlik holati. Bu tushuncha Viktor Franklning logoterapiya nazariyasiga asoslangan bo‘lib, u insonning asosiy ehtiyojlaridan biri hayotining mazmunini topish ekanligini ta’kidlaydi.

Ekzistensial vakuum quyidagilarga olib kelishi mumkin:

• Befoydalik hissi – inson o‘z hayotini ma’nosiz deb hisoblaydi.

• Motivatsiya yo‘qolishi – hayotga bo‘lgan qiziqish va maqsad hissi susayadi.

• Depressiya va iztirob – inson o‘zini yolg‘iz, tushkun va yo‘qolgan his qiladi.

Bu holat odatda hayotda muhim o‘zgarishlar (masalan, ish yoki yaqin inson yo‘qotilishi, keksayish, yutuqlarga erishganidan keyingi bo‘shliq hissi) natijasida yuzaga keladi.

Ekzistensial vakuumdan chiqish yo‘llari:

• Hayotga yangi ma'no kiritish

• Shaxsiy qadriyatlarni aniqlash

• Yangi tajribalar orttirish va ijodkorlik bilan shug‘ullanish

• Boshqalarga yordam berish va ijtimoiy faollik

• Falsafiy va ruhiy izlanishlar

Franklning fikriga ko‘ra, hayotning ma’nosi har bir inson tomonidan shaxsiy tajriba va qadriyatlar asosida kashf etiladi va unga intilish insonning asosiy vazifasidir.

Munosabatlardagi red flag (qizil bayroq) – bu ogohlantiruvchi belgilar bo‘lib, ular odamning zaharli, manipulyativ yoki muammoli xatti-harakatlarini ko‘rsatishi mumkin. Bu belgilar munosabatlarning sog‘lom rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi yoki kelajakda katta muammolarga olib kelishi ehtimoli borligini bildiradi.

Ba'zi asosiy "qizil bayroqlar"

1. Haddan tashqari nazorat – sherik doim qayerda ekaningizni bilishni istaydi, harakatlaringizni nazorat qiladi, tanlovlaringizga hurmat qilmaydi.

2. Hurmat yetishmovchiligi – fikrlaringiz, his-tuyg‘ularingiz yoki chegaralaringiz e'tiborga olinmaydi.

3. Manipulyatsiya va ayblash – o‘z aybini tan olmaslik, vaziyatni o‘zgartirib, sizni aybdor qilishga harakat qilish.

4. O‘ta rashk – doimiy shubhalanish, do‘stlaringiz va oilangiz bilan aloqalaringizga to‘sqinlik qilish.

5. Gazlamping (haqiqatni buzib ko‘rsatish) – sizni haqiqatni noto‘g‘ri tushunganingizga yoki xato eslayotganingizga ishontirishga urinish.

6. Jismoniy yoki ruhiy zo‘ravonlik – hurmatsizlik, haqorat qilish, qo‘rqitish yoki jismoniy zarar yetkazish.

7. Sizni o‘zingizni yomon his qilishga majburlash – o‘z qadr-qimmatingizni pasaytiradigan so‘zlar yoki harakatlar qilish.

8. Yolg‘on va sirlar – doimiy ravishda yolg‘on gapirish yoki yashirin harakatlar qilish.

Agar munosabatlarda "qizil bayroqlar" ko‘p bo‘lsa, bu munosabatlarning sog‘lom emasligidan dalolat beradi va jiddiy o‘ylab ko‘rish kerak bo‘ladi.

Emissiya – chiqarish, tarqatish degan ma'noni anglatadi. U moliyada qimmatli qog'ozlar yoki pul chiqarish, ekologiyada esa gaz, issiqlik yoki nurlanish chiqishini bildiradi.

• Markaziy bank yangi banknotalar emissiyasini amalga oshirdi.

• Zavodning havoga zararli gaz emissiyasi oshdi.