Misantropiya | Nigilizm | Ekzistensializm | Absurdizm

"G'urur va Andisha"ni yozgan yozuvchi...

Alibi – bu huquqiy atama bo‘lib, shaxs tomonidan sodir etilgan jinoyatga aloqadorlikni rad etuvchi isbotni bildiradi. Alibi shaxsning ayblanayotgan jinoyat sodir etilgan vaqtda boshqa joyda bo‘lganini tasdiqlash uchun keltiriladi. Masalan, biror kishi jinoyat sodir etilgan vaqtda boshqa shaharda yoki guvohlar bilan birga bo‘lganini isbotlab bera olsa, bu alibi hisoblanadi.

Alibi jinoyat tergovi yoki sud jarayonida shaxsning aybsizligini tasdiqlash vositalaridan biri sifatida ishlatiladi.

Jaholat – bu insonning bilim, tushuncha va ma’lumot yetishmovchiligi, noto‘g‘ri tushunchalar yoki haqiqatdan yiroq qarashlar bilan bog‘liq holatdir. U ko‘pincha insonning bilim olishga intilmasligi, tanqidiy fikrlash qobiliyatining sustligi yoki o‘z fikrlariga haddan tashqari ishonib, boshqalarning fikrlarini rad etishi bilan kechadi. Jaholat faqat bilimsizlik emas, balki bilmaslikni tan olib va undan chiqish yo‘llarini izlamaslik hamdir. Shu sababli, u jamiyatda muammolarning yuzaga kelishiga, noto‘g‘ri qarorlar qabul qilinishiga va rivojlanishning sekinlashishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Marjinalizm – iqtisodiyot va ijtimoiy fanlarda foydalaniladigan tushuncha bo‘lib, cheklangan (marjinal) qiymatlarni o‘rganishga asoslangan yondashuvni anglatadi. Bu nazariya muayyan resursning yoki mahsulotning qo‘shimcha bir birligi qo‘shilgandagi yoki kamaytirilgandagi qiymatini, foydasini yoki xarajatini tahlil qiladi. Masalan, marjinal foyda yoki marjinal xarajat tushunchalari.

Marjinal – chetga chiqarilgan, chegaraviy yoki asosiy oqimdan farq qiluvchi degan ma’noni bildiradi. Bu so‘z ijtimoiy, iqtisodiy yoki madaniy kontekstda odatda biror narsaning asosiy markazidan tashqarida turgan yoki asosiy oqimdan chetda bo‘lgan narsalarni tasvirlash uchun ishlatiladi.

Marjinalizm: Bir fermer 1 gektar yerga bug‘doy ekadi va hosildorlikni oshirish uchun ko‘proq o‘g‘it ishlatadi. Har bir qo‘shimcha o‘g‘it birligi qanchalik foyda keltirishi – bu marjinal foyda hisoblanadi.

Marjinal: Jamiyatdagi marjinal guruhlar odatda asosiy oqimdan chetda qolgan, masalan, iqtisodiy jihatdan kambag‘al yoki ijtimoiy jihatdan kamsitilgan odamlar bo‘lishi mumkin.

Amigdala – miya tarkibida joylashgan kichik tuzilma bo‘lib, asosan, hissiyotlarni boshqarishda, ayniqsa, qo‘rquv va xavotir kabi hissiy reaksiyalarni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.

Amigdala limbiya tizimining bir qismi bo‘lib:

Hissiyotlarni qayta ishlash: Qo‘rquv, tajovuz, quvonch, va boshqa hissiyotlarni shakllantiradi va boshqaradi.

Xotira: Hissiyotlar bilan bog‘liq xotiralarni saqlaydi. Ayniqsa, travmatik yoki muhim voqealar xotirasini mustahkamlaydi.

Qaror qabul qilish: Xavfli vaziyatlarni aniqlash va ularga mos javob berishda yordam beradi.

Amigdala o‘zining vazifalari bilan odamning hissiy javoblari va ijtimoiy xatti-harakatlariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, u inson psixologiyasida va neyrobiologiyada katta ahamiyatga ega.

Antinatalizm – falsafiy va axloqiy qarash bo‘lib, insoniyatning yangi avlodni dunyoga keltirishini ma’naviy yoki axloqiy nuqtayi nazardan noto‘g‘ri deb hisoblaydi. Antinatalistlar fikricha, tug‘ilish orqali insonlar azob-uqubat, stress, qiyinchiliklar yoki hayotdagi ma’nosizlikka duchor bo‘ladi. Shuning uchun ular yangi hayotni yaratishdan tiyilishni afzal ko‘rishadi.

Ushbu qarashning asoslari turlicha bo‘lishi mumkin:

Etika: Tug‘ilayotgan insonlarning azob chekish ehtimolini kamaytirish uchun tug‘ilishdan tiyilish.

Ekologiya: Yer resurslarini tejash va ekologik muammolarni kamaytirish.

Falsafiy nuqtai nazar: Hayotning maqsadsizligi va azob-uqubatga to‘liq ekanligi haqidagi tasavvurlar.

Antinatalizmning mashhur tarafdorlari orasida filosoferlar Devid Benatar va Artur Shopenhauer kabi shaxslar bor.

Savol javobda: Barsami yoki Real demasa kerak Xudo.

Xudo ham futbol ko'ryaptimikan?

Moral kompas (axloqiy kompas) – bu odamning axloqiy yoki ma'naviy yo'nalishini belgilaydigan ichki mezonlar yoki tamoyillar to'plamidir. Bu tushuncha odatda insonning to'g'ri va noto'g'ri, yaxshilik va yomonlikni ajratishda foydalanadigan shaxsiy qadriyatlar, e'tiqodlar va axloqiy qarashlarni anglatadi.

Moral kompas shaxsga turli hayotiy vaziyatlarda qaror qabul qilishda yordam beradi. U odatda ota-ona tarbiyasi, atrof-muhit, ta'lim va diniy yoki madaniy ta'sirlar orqali shakllanadi.

Masalan, kimningdir moral kompasi halollik va adolatni asosiy qadriyat sifatida belgilashi mumkin, shuning uchun u har qanday sharoitda yolg'on gapirish yoki adolatsizlik qilishdan qochadi.

Qisqasi, moral kompas shaxsning axloqiy yo'nalishini aniqlaydigan ichki "qo'llanma"dir.

Jahiliya davri (arabcha: جاهلية – "jaholat davri") – Islomgacha bo‘lgan Arabiston yarim orolidagi davrga berilgan nomdir. Bu davr Muhammad (s.a.v.) payg‘ambarlikni qabul qilishlaridan oldingi davrni anglatadi. Jahiliya davri taxminan 5-6-asrlarda, Islom paydo bo‘lishidan oldingi davrda bo‘lib o‘tgan. Ushbu davr quyidagi asosiy xususiyatlari bilan ajralib turadi:

1. Diniy ahvol

Jahiliya davrida arablar ko‘pchilik hollarda ko‘pxudolik (shirk)ka e'tiqod qilgan. Ular Ka'bada joylashgan turli xudolarga va butlarga sig‘inishgan. Quraysh qabilasi Makka shahrida Ka'bani boshqarar va diniy markaz sifatida nazorat qilardi. Shuningdek, ba'zi odamlar nasroniylik va yahudiylikka ham e'tiqod qilishgan.

2. Ijtimoiy hayot

Bu davrda jamiyatda adolat va tenglik yetishmas edi. Qabila urf-odatlari va qabila loyihalari jamiyatni boshqarardi. Ayollarning ahvoli juda yomon edi: yangi tug‘ilgan qiz bolalarni tiriklayin ko‘mish odati keng tarqalgan edi. Boylar va kambag‘allar o‘rtasida katta ijtimoiy tafovut mavjud edi.

3. Axloq va odatlar

Jahiliya davrida odamlar orasida qabilaviy urushlar keng tarqalgan edi. Spirtli ichimliklar ichish, qimor o‘ynash va boshqa axloqsizliklar odatiy hol edi. Adolat tamoyillari ko‘p hollarda buzilib, kuchlilar zaiflarni ezardi.

4. Madaniyat va til

Jahiliya davrining bir yaxshi tomoni arab tili va she'riyatining rivojlanganligi edi. Shu davrda arab tilidagi go‘zal va mazmunli she’rlar yaratilgan. Makka bozorlarida o‘tkazilgan she’riyat musobaqalari keng mashhur bo‘lgan.

5. Iqtisodiy holat

Makka shahrining geografik joylashuvi savdo-sotiq uchun qulay bo‘lgan. Arablar karvonlar orqali Yaman, Suriya, Hindiston va Vizantiya kabi davlatlar bilan savdo olib borishgan. Lekin iqtisodiy tizim adolatli bo‘lmagan, boylik asosan elita qo‘lida to‘plangan edi.

Jahiliya davrining oxiri

Jahiliya davri Muhammad (s.a.v.)ning payg‘ambarliklariga boshlanishi va Islomning tarqalishi bilan yakunlandi. Islom bu davrning adolatsizliklari va axloqiy buzilishlariga qarshi chiqib, yagona Allohga e'tiqod, tenglik va adolatni targ‘ib qildi. Qur'onning o‘zi bu davrni jaholat davri deb atagan.

Bu davr Islom madaniyati va tarixining muhim qismi bo‘lib, yangi davrga o‘tishning asosiy bosqichi hisoblanadi.

Dedal va Ikar – qadimgi yunon afsonasi mashhur va ma'nodor hikoyalardan biridir. Dedal – buyuk ixtirochi va hunarmand, Kretadagi qirol Minos xizmatida bo‘lgan va Minotavrni saqlash uchun murakkab labirint yaratgan. Biroq, bir vaqt kelib Dedal va uning o‘g‘li Ikar qirol Minos tomonidan sirni saqlash maqsadida labirintga qamab qo‘yiladi.

Dedal labirintdan qochish uchun ajoyib rejani o‘ylab topadi. U qushlarning patlarini yig‘ib, mum yordamida ularni birlashtiradi va qanot yasaydi. U va Ikar parvoz orqali qochishga qaror qilishadi. Uchishdan oldin Dedal o‘g‘liga qat’iy ogohlantiradi: “Quyoshga juda yaqin uchma, mum eriydi. Dengizga juda past uchma, qanotlaring nam bo‘ladi.”

Dedal labirintdan muvaffaqiyatli uchib chiqadi. Ikar esa quvonch va ehtirosga berilib, otasining maslahatlarini unutadi. U quyoshga yaqin uchadi, natijada mum eriydi va qanotlari buziladi. Ikar dengizga qulab tushadi va halok bo‘ladi.

Dedal o‘g‘lidan ayrilgan holda yolg‘iz qutuladi. Ikar qulagan joy afsonaga ko‘ra, hozirgi "Ikariya dengizi" deb ataladi. Bu hikoya insonning o‘z chegaralarini bilishi, ehtiroslarini nazorat qilishi va ogohlantirishlarga quloq solishi kerakligi haqida ibratli dars sifatida qabul qilinadi.

Proteus effekti – bu virtual muhitlarda insonlarning o‘zlarini qanday tutishiga ta'sir ko‘rsatadigan psixologik fenomen. Ushbu effekt shuni anglatadiki, odamlar virtual muhitda o‘zlariga tayinlangan avatar yoki identifikatsiya qilinadigan tashqi ko‘rinish xususiyatlariga mos ravishda o‘zlarini boshqacha tutishlari mumkin.

Asosiy tushunchalar:

1. Avatarning ta'siri: Agar biror kishi virtual dunyoda chiroyli, kuchli yoki muayyan ijtimoiy maqomga ega avatarni qabul qilsa, u real hayotda o‘zi bu kabi xususiyatlarga ega bo‘lmagan taqdirda ham, shu obrazga mos ravishda o‘zini tutishi mumkin.

• Masalan, kuchli ko‘rinadigan avatar odamni virtual muhitda o‘zini ishonchliroq tutishga undaydi.

2. O‘zini oqlash tendensiyasi: Bu effekt odamlarning virtual obraziga mos ravishda o‘z xatti-harakatlarini oqlash yoki o‘zgartirishiga olib keladi.

Proteus effekti qayerdan kelib chiqqan?

Bu terminni 2007-yilda Stenford universiteti tadqiqotchilari Nick Yee va Jeremy Bailenson taqdim etgan. Ular ushbu hodisani o‘rganish uchun bir nechta tajribalar o‘tkazganlar. Ushbu nom yunon mifologiyasidagi shaklini o‘zgartira oladigan Proteus xudosidan kelib chiqqan.

Proteus effekti zamonaviy texnologiyalar, ayniqsa, virtual reallik (VR) va onlayn o‘yinlar muhitida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, odamlarning o‘zlarini va boshqalarni qanday qabul qilishiga ta'sir qiladi.

Introspeksiya – bu insonning o‘z ichki dunyosini, ya’ni fikrlari, hissiyotlari, his-tuyg‘ulari, motivlari va ichki holatini kuzatish va tahlil qilish jarayoni. Introspeksiya odamning o‘zini anglash, o‘z xatti-harakatlari va qarorlarini tushunish, shuningdek, shaxsiy rivojlanishga yordam beradi. Bu jarayon o‘z-o‘zini tahlil qilish va o‘zini tanib olish vositasi sifatida ishlatiladi.

Masalan, kimdir muayyan vaziyatda nima uchun g‘azablanganini yoki biror qarorni qabul qilishda nima sabab bo‘lganini o‘ylab ko‘rishi introspeksiyaga misol bo‘ladi. Ushbu jarayon orqali inson o‘zini yaxshiroq tushunib, salbiy odatlar va cheklovlardan qutulishi yoki ijobiy fazilatlarni rivojlantirishi mumkin.

Bilig – bu haqiqatni anglash, bilimga ega bo‘lish va donolikni ifodalovchi tushuncha.

Affirmatsiya – bu shaxsning o‘ziga yoki hayotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan, ongni o‘zgartiruvchi ijobiy fikr va so‘zlardan iborat iboralar. Ular inson o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish, maqsadlarga erishish va salbiy fikrlardan qutulish uchun ishlatiladi. Affirmatsiyalar odatda qayta-qayta takrorlanadi, bu esa ong ostiga ta’sir qilib, ijobiy o‘zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin.

Masalan:

• "Men baxtli va muvaffaqiyatli insonman."

• "Har kuni hayotimda yangi imkoniyatlar ochilmoqda."

• "Men o‘zimni yaxshi ko‘raman va qadrlayman."

Affirmatsiyalar meditatsiya, vizualizatsiya yoki oddiy kunlik odat sifatida qo‘llanilishi mumkin. Muhimi, ularni chin dildan va ishonch bilan takrorlashdir.

Tezis – bu muayyan mavzu yoki masala bo‘yicha qisqa, aniq va mazmunli ifoda etilgan asosiy fikr yoki g‘oya. Tezis ko‘pincha ilmiy maqolalar, taqdimotlar, tadqiqot ishlari yoki nutqlarning asosiy g‘oyasini qisqacha ifodalash uchun ishlatiladi. U tinglovchi yoki o‘quvchiga asosiy fikrni anglash imkonini beradi va ishning mantiqiy asosini ta’minlaydi.

Tezis yozishning asosiy qoidalari:

1. Asosiy fikrni aniqlash:
Tezis yozishda avvalo mavzuning asosiy maqsadini belgilab olish kerak. Bu fikrni o‘quvchi qisqa va aniq tushunishi lozim.

2. Qisqalik va aniqlik:
Tezis odatda 1-2 jumladan iborat bo‘lib, murakkab iboralar yoki keraksiz so‘zlardan qochiladi. Fikrni sodda va aniq ifodalash muhim.

3. Dalillar bilan mustahkamlash:
Tezisni yozganda, unga qo‘llab-quvvatlovchi dalillar va mantiqiy xulosalar asos bo‘lishi kerak. Tezis asosiy tadqiqot ishingizni boshqarishi lozim.

4. Savollarga javob berishi:
Tezis yozilayotgan mavzu bo‘yicha "Nima?", "Nega?", "Qanday?" kabi savollarga javob berishi kerak.

5. O‘rganish natijasini ko‘rsatish:
Tezis yozishda, sizning yondashuvingiz va olib borilgan tahlil natijasida qanday xulosa chiqarilganligini ko‘rsatish lozim.

Tezis yozishning bosqichlari:

1. Mavzuni tanlash:
Tezis mavzusini to‘g‘ri tanlash va uni qisqa ifodalash kerak.

2. Tadqiqot olib borish:
Mavzuga oid ma’lumotlarni yig‘ib, tahlil qilish kerak.

3. Asosiy fikrlarni ajratish:
Mavzudagi asosiy g‘oyalar va dalillarni tanlab, ularni mantiqiy tartibga keltirish lozim.

4. Tezisni yozish:
Tezisni qisqa, lo‘nda va ravshan qilib yozing. Masalan:

Mavzu: "Ilm-fan taraqqiyotining ahamiyati"

Tezis: "Ilm-fan taraqqiyoti jamiyatni rivojlantirish va global muammolarni hal etishda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi."

5. Tahrir qilish:
Tezisni yozgandan so‘ng, uni tekshirib, aniq va tushunarli ekanligiga ishonch hosil qiling.

Tezisni muvaffaqiyatli yozish uchun mavzuni chuqur tushunish va o‘z fikrlaringizni tartib bilan ifoda eta olish juda muhimdir.

Narsissizm (narsisizm) – bu insonning o‘zini haddan tashqari sevishi, o‘z shaxsiyatiga ortiqcha e’tibor berishi va boshqalarga nisbatan empatiya yoki hamdardlikning kamligi bilan tavsiflanadigan psixologik holat yoki shaxsiyat xususiyati. Bu tushuncha Sigmund Freyd psixoanalitik nazariyasidan kelib chiqqan va qadimgi yunon mifologiyasidagi Narkiss ismli yigitga borib taqaladi. Mifda u o‘z aksini suvda ko‘rib, unga oshiq bo‘lib qolgan edi.

Narsissizm quyidagi xususiyatlarda namoyon bo‘lishi mumkin:

• O‘zini boshqalardan ustun his qilish.

• Doimiy ravishda e'tibor va maqtovga intilish.

• Tanqiddan qochish yoki uni og‘ir qabul qilish.

• O‘z manfaatlarini boshqalarnikidan ustun qo‘yish.

• Boshqalar bilan samimiy va chuqur aloqalar o‘rnatishda qiyinchilik.

Narsissistik shaxsiyat buzilishi – bu narsissizmning patologik shakli bo‘lib, u psixologik muammolar va ijtimoiy aloqalarga zarar yetkazishi mumkin. Bu holatda, odam professional yordamga muhtoj bo‘lishi mumkin.