UFQ

🪶​​Shoir va olim

G'iyosiddin Umar ibn Ibrohim Xayyom (1048–1131) Saljuqiylar imperiyasining Nishopur shahrida tug'ilgan (hozirgi Eronda). Boshlang'ich bilimlarni o'z shahrida olgach, 1068-yilda Buxoroga ketgan, Ark kutubxonasida ilmini oshirgan. Ibn Sinoning shogirdi Bahmanyordan ta'lim olgan.

📝1070-yilda Samarqandga ko'chib, Algebra haqidagi mashhur asarini yoza boshlagan. 1074-yilda Saljuqiy hukmdor Sulton Malikshohning vaziri Nizomulmulk taklifiga binoan Marvga o'tib, ilmiy tadqiqotlarini davom ettirgan.

🤗U Isfahon shahrida rasadxona qurilishiga boshchilik qilgan, keyinchalik qo'l ostidagi olimlar guruhi bilan birgalikda shu rasadxonada amalga oshirilgan tadqiqotlar asosida o'ta aniq taqvim ishlab chiqqan.

🥸Malikshoh va vazir Nizomulmulk vafotidan so'ng u Haj safariga ketgan. Hajdan qaytgach, ko'p o'tmay sog'ligi yomonlashgan va o'z shahri Nishopurga ketgan. Xayyom Nishopurda 83 yoshida vafot etgan.

➕Matematika

Umar Xayyom Sharqning eng yirik matematiklari safiga kiradi. U "kubik tenglamalarni geometrik yechim orqali hal qilish" g‘oyasini ilgari surdi. Uning bu ishlari "Algebra bo‘yicha izohlar" (Risola fi-l-barohin ala masoil al-jabr va-l-muqobala) asarida o‘z aksini topgan. Bu asar G‘arbda ham katta ta’sirga ega bo‘ldi va keyingi davr matematiklari uchun asos nuqtasi bo'lib xizmat qildi.

💴Xayyom binomial teoremasi va kombinatorikaga oid ishlari bilan ham mashhurdir. U kombinatorika nazariyasini ishlab chiqqan va binom koeffitsientlarini hisoblash usullarini keltirgan.

📕Xayyom Evklidning "Elementlar" asarini tahlil qilib, uning parallel chiziqlar haqidagi nazariyasini qayta ko‘rib chiqqan. U Evklid geometriyasida ba’zi fundamental tamoyillarni tekshirib, bu sohada muhim ilmiy xulosalar chiqargan.

🧑‍🚀Astronomiya

Xayyomning astronomiyadagi ishlari uning eng mashhur ilmiy yutuqlaridan biri hisoblanadi. U Jaloliy taqvimni ishlab chiqishda muhim rol o‘ynagan. Bu taqvim, aniq va ishonchliligi bo'yicha, zamonaviy Grigoriy taqvimidan ham yaxshiroq hisoblangan.

🤪Jaloliy taqvim Quyosh yilini o‘lchashda juda aniq o'lchovlar qo'llagan: uning xatoligi ming yilda atigi bir kun edi. Bu taqvim 1079-yilda Saljuqiy hukmdor Jaloliddin Malikshoh tomonidan qabul qilingan.

👩‍🚀Xayyomning astronomiyadagi ishlari faqat taqvim bilan cheklanmagan. U astronomik kuzatuvlar uchun zamonaviy vositalardan foydalangan va Quyosh va Oy harakatlarini aniqlashda yangi usullarni qo‘llagan.

🌴Falsafa va tabiatshunoslik

Umar Xayyomning falsafa va tabiatshunoslikdagi ishlari ham o‘ziga xos o‘rin egallaydi. U tabiat qonuniyatlari, mavjudotning mohiyati va koinotning tuzilishi haqida chuqur ilmiy mulohazalar yuritgan.

📖Xayyom Aristotel va Ibn Sino falsafiy ta’sirida bo‘lgan, ammo o‘z falsafiy qarashlarini ham mustaqil ravishda ishlab chiqqan.

Xayyom o‘z falsafiy izlanishlarida ilmiy uslub va mantiqiy tahlilga katta e’tibor qaratgan. U haqiqatni aniqlashda tajriba va kuzatuv muhimligini ta’kidlagan.⬇️

Xayyomning ruboiylarida koinotning abadiyligi va vaqtning o'tkinchiligi haqidagi falsafiy qarashlari ham aks etadi. Bu qarashlar uning ilmiy izlanishlari bilan uyg‘un holda rivojlangan.

💡Umar Xayyom adabiyoti

Xayyomga nisbat beriladigan ruboiylar haqida turli fikrlar mavjud. Ba'zi olimlar bularni Xayyom emas, boshqa odamlar yozgan, vaqt o'tishi bilan Xayyom nomi bilan tarqalgan, deydilar.

📮Bu ruboiylarda bir qarashda lazzatli hayotga, ichkilikka targ'ibni va Xudodan alamzadalikni ko'rish mumkin. Boshqa sufiylik namoyondalari bu ruboiylarning asl ma'nosi zohiriy ko'rinishidan ko'ra chuqurroq ekanini, may deganda Xayyom Xudoga muhabbatni nazarda tutishini aytishadi.

🥳Xayyomning asarlarida qadimgi sharq ezoterikasi, so'fizm va hinduiylik ta'limotlaridan ta'sirlanganligi ko'rinadi. Shu sababdan, qaysi ruboiylarni Xayyomning o'zi yozgan, qay birini yozmagan — buni aniqlash mushkul. Biz esa, Xayyomning diniy qarashlarini o'zi bilan Xudo o'rtasida qoldirib, uning ilmiy izlanishlari va salohiyatini e'tirof etishni ma'qul ko'ramiz.

UFQ

Do‘stlarim, yutub algoritmlari uchun komment qurbon qilamiz!)

https://youtu.be/eXxwDEBhi3E?si=DSWcYBmA7Cx_WI1S

📝Ibn Sinoning "Hayy ibn Yaqzon" hikoyasi

Ibn Sinoning to‘liq ismi Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn Ali (980-1036) edi. Otasi Balxdan, onasi esa Buxoro yaqinidagi qishloqdan edi.

⌛️Ibn Sino ilm-fan va siyosatga muhabbat, ismoiliylarning diniy-falsafiy qarashlariga sodiqlik ruhida tarbiyalangan oilada ulg‘aydi.

Ibn Sinoning o‘zi otasi va aka-ukalarining ismoiliylar tafakkurining afzalliklari haqidagi fikrlarini to‘liq o‘zlashtirmaganini tan olsa-da, uning qat’iy aqliy va ezoterik ma’naviy intilishlari hamda siyosiy yo‘nalishi unga ta’sir ko‘rsatdi. ↙️

⏱️U ismoiliylar tafakkurini butunlay inkor etmadi, bu esa uning ilk intellektual mustaqilligini va haqiqatni izlashda tabiatan xos bo‘lgan erkinligini ko‘rsatadi. Bu xususiyat bolaligidanoq yaqqol namoyon bo‘ldi, chunki u juda erta yoshda fanlar (arab tili, Qur’onshunoslik, musulmon huquqi, adabiyot) asoslarini o‘rganib, o‘zini butunlay falsafiy izlanishlarga bag‘ishladi.

🙂Shu asosda Ibn Sinoning shaxsiy falsafiy qiyofasi – haqiqatni izlash va fikrlarni asoslashda yuksak individuallikning namunali timsolisi shakllandi.

Ibn Sino o‘zining kichik, biroq ramziy qissasini mahbuslikda yozgan.🧐
U zindonning panjarali darchasidan hayotning keskin burilishlarida dovyurak aql egalariga doimo hamroh bo‘ladigan jozibali umidni ko‘rishga intilardi.

▶️Faylasufning o‘z hayoti va faoliyatining har bir bosqichida kurashgan eng teran fikrlardan biriga shu paytda kelgani taajjublanarli emas. Uning ta’kidlashicha, dalil bilan asoslash qiyin bo‘lgan har qanday narsani imkoni bor bo‘lgan sohaga kiritish mumkin, shunda umid va harakat yagona uyg'unlikka aylanadi, abadiy uyg‘onishga qo‘shiladi, xuddi uning "Hayy ibn Yaqzon" asarida bo‘lgani kabi.

____________
Yuqoridagi matn "Tilmoch" portalida rus tilidan o'zbek tiliga shundayicha o'girildi. Matnning asli bu yerdagi manbadan olingan.

Ibn Sinoning "Hayy ibn Yaqzon" qissasi o'zbek tilida

@ufq_horizon

Ibn Xaldun haqidagi ba'zi maqolalar ro'yxati:

1. Ibn Xaldunga ko'ra xabarlar tasnifi
2. Ibn Xaldun shaxsiyati va faoliyati haqida maqola
3. Davlatlar tanazzulining sabablari haqida maqola
4. Asobiyya davrasi haqida maqola
5. Ibn Xaldun va Makiavelli haqida tarjima
6. Jamiyatning cho'kish belgilari haqida maqola
7. Asobiyya tushunchasi haqida
8. Xaldun va zamonaviy tarix haqida maqola tarjimasi
9. Ibn Xaldundan davlatlar tahlili tarjimasi
10. Muqaddima asaridan ta'lim borasidagi qarashlar
11. Tarixshunoslik haqida
12. Ibn Xaldun haqida suhbat
13. Ibn Xaldun haqida suhbat (mezbon sifatida)

14. Pandemiya va vabo haqida Ibn Xaldun
15. "Jug'rofiya — qadardir"
16. Ibn Xaldun donoligi
17. Ibn Xaldun va ta'lim
18. Ibn Xaldun hashamat haqida
19. Ibn Xaldunning iqtisodiy qarashlari
20. Farovonlik va aholi zichligi haqida
21. Ibn Xaldun ilm-fan haqida
22. Ibn Xaldun va tarix fani
23. Ibn Xaldun soliqlar haqida
24. Yetakchilik ilmi haqida
25. Davlatlarning umri
26. Muqaddimada Pedagogika
27. Ta'limning sifati
28. To'g'ri ovqatlanish
29. Ibn Xaldun shaharlar haqida
30. Shaharlar haqida (davomi)
31. Shaharning joylashuvi
32. Shaharlardagi hayotning sivilizatsiyalashuvi, madaniyatning yuksak darajalarga ko'tarilishi faqatgina davlatlarning mustahkamlanishi va chuqur ildiz otishi bilan ro'y berishi xususida
33. Ibn Xaldun effekti...

@ufq_horizon

Shaharlardagi hayotning sivilizatsiyalashuvi, madaniyatning yuksak darajalarga ko'tarilishi faqatgina davlatlarning mustahkamlanishi va chuqur ildiz otishi bilan ro'y berishi xususida

Buning sababi shudir: Madaniy hayot (hadariylik) ijtimoiy hayot uchun zaruriy holat emas, balki ijtimoiy hayot ehtiyojlaridan boshqa mohiyat kasb etadi. Xalqlarning farovonlik darajasi ozchilik va ko'plik jihatdan cheksiz farq qiladi. Xalqlarda madaniy hayotning ehtiyojlari, odatlari va turlari ortib borishi bilan barcha turdagi ehtiyojlarni yaratish hunarmandchilikning taraqqiy topishiga bog'liq bo'lib qoladi. Alaloqibat, bu madaniy ehtiyojlarining barcha turlari alohida ixtisoslashgan usta va hunarmandlar ta'minlash bilan qondiriladi.

Agar yahudiylar tarixini shu nuqtai nazardan ko‘rib chiqsangiz, Suriyada 1400 yil hukmronlik qilgani uchun ularning sivilizatsiyasi mustahkam poydevorlar ustida rivojlanganiga guvoh bo‘lasiz. Ular uzoq vaqt hukmronlik qilganliklari uchun tirikchilikning barcha sohalarida, madaniyatli turmush tarzida, oziq-ovqat, kiyim-kechak va barcha uy-roʻzgʻor anjomlarini yasashda mohir boʻlishgan. Bugungi kunda ham bu sohalardagi yangiliklarning ko'pchiligi ulardan olinmoqda. Aholisi bulardan va keyinchalik u yerda 600 yil hukmronlik qilgan Rimliklardan o'rnak olgani uchun jamiyat (Umran) hayotining shunga o'xshash ehtiyojlari va odatlari Suriyada rivojlandi. Rimliklar esa juda madaniyatli hayot kechirishgan. Qibtiylarning holati ham shunday. Ular dunyo yaratilganidan beri 3000 yil davomida hukmronlik surib, Misr shaharlari va qasabalarida madaniyatli hayotning ehtiyojlari va odatlarini saqlab qolishgan.

Keyinchalik Mag‘ribda aholi kamayib, mamlakat tanazzulga yuz tutdi, G‘arbiy Afrika xalqlari esa o‘zlarining eski odatlariga, ko‘chmanchi hayotga (badaviylik) qaytishdi.

[davomi bu yerda]

أَوَلَمْ يَسِيرُوا۟ فِى ٱلْأَرْضِ فَيَنظُرُوا۟ كَيْفَ كَانَ عَٰقِبَةُ ٱلَّذِينَ كَانُوا۟ مِن قَبْلِهِمْۚ كَانُوا۟ هُمْ أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَءَاثَارًا فِى ٱلْأَرْضِ فَأَخَذَهُمُ ٱللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَمَا كَانَ لَهُم مِّنَ ٱللَّهِ مِن وَاقٍ

Ma'nosi: Axir ular yer yuzida yurib, o‘zlaridan oldin o‘tganlarning oqibati qanday bo‘lganiga nazar solmaydilarmi?! O‘shalar ulardan ko‘ra quvvatliroq va yer yuzida asarlari ko‘proq bo‘lgan edilar. Bas, Alloh o‘shalarni gunohlari sababli tutdi. Ularga Allohdan o‘zga bir saqlovchi bo‘lmadi. [G‘ofir surasi 21-oyat]

©️ "Muqaddima", Ibn Xaldun

Mutarjim: Shahzod Mirzayev

@ufq_horizon

BERUNIYNING ASARLARI YEVROPAGA QACHОN YETIB BORGAN?

Abu Rayhon Beruniyning shoh asarlaridan biri “Kitobu-t-tafhim”ning nodir qoʻlyozma nusxasi 2000-yil 11-aprelda Christies auksionining 6281-sonida 212,750 funt sterlingga sotib yuboriladi. Bu qoʻlyozmaning keyingi qismati bizga nomaʼlum. Mazkur nusxa xattotlik va ishlatilgan qogʻoz turiga koʻra XIV asrga oid boʻlib, Andalusiyada koʻchirilgan. Qoʻlyozmaning bizgacha yetib kelish tarixi, afsuski, maʼlum emas. Qogʻoz Yevropada, aniqrogʻi, Ispaniya yoki Italiyada ishlab chiqarilgan. Suv belgisi aniqlanmagan. Umuman, qoʻlyozmaning tashqi koʻrinishidan u biror zodagon yoki anchagina boy kishi uchun koʻchirilganligi seziladi. Odatda qoʻlyozmalar oʻzidan oldin yaratilgan ancha eskiroq nusxadan koʻchiriladi. Bunga asoslanib Beruniyning asarlari Yevropaga XIV asrdan oldin yetib borgan deyishimiz mumkin.
Mazkur maʼlumotlar Beruniyning asarlari XIII — XIV asrlardayoq ham Sharqda, ham Gʻarbda keng tarqalganligini isbotlaydi.

https://www.christies.com/lot/lot-1749862