Имом Ибн Ҳиббоннинг илмий мероси ва таълифлари (давоми)
Имом Ибн Ҳиббон кўпгина шариат фанларида қатор асарлар ёзган, хусусан, ҳадис, фиқҳ, тарих ва бошқа соҳаларда. Унинг энг машҳур ва муҳим асарлари қуйидагилар:
1.«Саҳиҳ Ибн Ҳиббон» (المسند الصحيح على التقاسيم والأنواع) – бу асар Ибн Ҳиббон томонидан ҳадисларнинг мавзуларга кўра таснифланган ҳолда йиғилган тўпламидир.
2.«Китоб ас-Сиқот» (كتاب الثقات) – ушбу асар саҳиҳ ҳадисларни ривоят қилган ишончли ровийлар ҳақида маълумот берувчи катта биографик луғат ҳисобланади.
3.«Ал-Мажруҳийн» (المجروحين) – ҳадис илмида заиф ва ҳадислари рад этилган ровийлар ҳақида маълумотлар тўплами.
4.«Машоҳир уламои ал-амсор» (مشاهير علماء الأمصار) – мусулмон уламоларнинг биографиялари ҳақида маълумот берувчи китоб.
5.«Равзат ал-уқало ва нузҳат ал-фузало» (روضة العقلاء ونزهة الفضلاء) – ахлоқ ва хулқ-атвор масалаларига бағишланган асар.
6.«Ас-Сийра ан-набавийя ва ахбор ал-хулафо» (السيرة النبوية وأخبار الخلفاء) – Пайғамбар Муҳаммад (с.а.в.) ва халифалар тарихи ҳақидаги асар.
7.«Тарих ас-сахаба аллазина рувия анҳум ал-ахбор» – саҳобалар ҳақида маълумот берувчи тарихий асар.
Бироқ, Ибн Ҳиббоннинг кўплаб асарлари вақт ўтиши билан йўқолган. У ўз китобларини талабаларга вақф қилиб қолдирган, аммо вақт ўтиши билан турли фитналар ва ноўрин сиёсий ўзгаришлар натижасида унинг китоблари йўқолиб кетган.
Имом Заҳабий ўзининг «Сийар аълам ан-нубало» асарида Ибн Ҳиббоннинг қуйидаги асарларини санаб ўтади:
8.«Тарих ас-Сиқот» – ишончли ровийлар тарихи.
9.«Иллал авҳом ал-муаррихин» – ҳадис ривоятларидаги хатолар ва уларнинг сабаблари ҳақида.
10.«Иллал маноқиб аз-Зуҳрий» – Имом аз-Зуҳрийнинг фазилатларига бағишланган 20 жилдли асар.
11.«Иллал ҳадис Молик» – Имом Моликнинг ҳадислари ҳақида 10 жилдли тадқиқот.
12.«Иллал ма аснада Абу Ҳанифа» – Имом Абу Ҳанифанинг ҳадислари ҳақида 10 жилдли китоб.
13.«Ма холафа фиҳий Суфён Шуъба» – Суфён ва Шуъбанинг ихтилофлари ҳақида асар.
14.«Ма инфарада биҳи аҳл ал-Мадина мин ас-сунан» – Мадина аҳлининг алоҳида ривоятлари ҳақида.
15.«Ма инфарада биҳи ал-Куфийюн» – Куфа аҳлидан келган ноёб ҳадислар.
16.«Ма инфарада биҳи Аҳл ал-Басра» – Басра аҳлидан келган ноёб ҳадислар.
17.«Ал-Куня» – ровийларнинг лақаблари ҳақида маълумотлар.
18.«Ал-Фасл ва-л-васл» – ҳадислар тўплами.
19.«Китоб ал-Муъжам ала ал-мудун» – шаҳарлар бўйича ҳадис ровийлари ҳақида маълумот берувчи китоб.
20.«Қабул ал-ахбор» – хабарларни қабул қилиш қоидалари.
21.«Анвоъ ал-улум ва авсофуҳо» – илм турлари ва уларнинг хусусиятлари.
22.«Ал-Ҳидоя ила илм ас-сунан» – суннатларни англаш ва уларнинг илмий таҳлили.
Бу асарларнинг кўпчилиги йўқолган бўлиб, фақат айримлари бизгача етиб келган.
Ибн Ҳиббон ўзига хос илмий салоҳиятга эга бўлган. У ҳақида Яқут ал-Ҳамавий шундай дейди: «Ким унинг асарларини холисона ўрганса, бу одам илм денгизларига чўмганини англайди.»
Ибн Ҳиббон ҳадис фанини шунчалик ривожлантирдики, у ҳақида: «У ҳадис илмидан бошқалар ожиз қолган билимларни суғуриб чиқарган», – дейишган.
Фиқҳда у буюк шофеъий олимларидан бири сифатида танилган ва бу соҳадаги чуқур билимлари туфайли бир қанча шаҳарларда қози лавозимида ишлаган. У Наса ва Самарқанд каби шаҳарларда қозилик қилган.
Ибн Ҳиббон араб тилини ҳам пухта ўрганган, унинг сарф-наҳв, маъно ва истилоҳларини чуқур тушунган. У ҳукм чиқаришда араб тилидаги қоидалардан ҳам фойдаланган. Масалан, у: «Араблар ўз тилларида бир нарсани маълум бир сон билан ифода этганлар, аммо бу сонни ҳақиқий чеклов сифатида эмас, балки умумий таъриф сифатида ишлатганлар», – деб ёзади.
У илмий қарашларида калом илми таъсирида бўлган. У ўз фикрларини аниқ тақсимотлар ва илмий методлар билан баён этган, унинг «Саҳиҳ» китобини мавзулар бўйича «Тақсимлар ва турлар» деб номлаши ҳам шу услубнинг натижаси эди.
Ибн Ҳиббон тиб ва астрономия соҳасида ҳам маълум даражада билимга эга бўлиб, бу ҳақда: «У тиб ва юлдузшуносликни яхши билган олим эди», – дейилади.
Бу барча соҳалардаги улуғ билимлари туфайли Ибн Ҳажар ал-Асқалоний унинг ҳақида шундай деган: «У фанларнинг барчасини ўзлаштирган, жуда зукко ва беқиёс хотирага эга олим эди.»
https://t.me/tuhur
Имом Ибн Ҳиббон кўпгина шариат фанларида қатор асарлар ёзган, хусусан, ҳадис, фиқҳ, тарих ва бошқа соҳаларда. Унинг энг машҳур ва муҳим асарлари қуйидагилар:
1.«Саҳиҳ Ибн Ҳиббон» (المسند الصحيح على التقاسيم والأنواع) – бу асар Ибн Ҳиббон томонидан ҳадисларнинг мавзуларга кўра таснифланган ҳолда йиғилган тўпламидир.
2.«Китоб ас-Сиқот» (كتاب الثقات) – ушбу асар саҳиҳ ҳадисларни ривоят қилган ишончли ровийлар ҳақида маълумот берувчи катта биографик луғат ҳисобланади.
3.«Ал-Мажруҳийн» (المجروحين) – ҳадис илмида заиф ва ҳадислари рад этилган ровийлар ҳақида маълумотлар тўплами.
4.«Машоҳир уламои ал-амсор» (مشاهير علماء الأمصار) – мусулмон уламоларнинг биографиялари ҳақида маълумот берувчи китоб.
5.«Равзат ал-уқало ва нузҳат ал-фузало» (روضة العقلاء ونزهة الفضلاء) – ахлоқ ва хулқ-атвор масалаларига бағишланган асар.
6.«Ас-Сийра ан-набавийя ва ахбор ал-хулафо» (السيرة النبوية وأخبار الخلفاء) – Пайғамбар Муҳаммад (с.а.в.) ва халифалар тарихи ҳақидаги асар.
7.«Тарих ас-сахаба аллазина рувия анҳум ал-ахбор» – саҳобалар ҳақида маълумот берувчи тарихий асар.
Бироқ, Ибн Ҳиббоннинг кўплаб асарлари вақт ўтиши билан йўқолган. У ўз китобларини талабаларга вақф қилиб қолдирган, аммо вақт ўтиши билан турли фитналар ва ноўрин сиёсий ўзгаришлар натижасида унинг китоблари йўқолиб кетган.
Имом Заҳабий ўзининг «Сийар аълам ан-нубало» асарида Ибн Ҳиббоннинг қуйидаги асарларини санаб ўтади:
8.«Тарих ас-Сиқот» – ишончли ровийлар тарихи.
9.«Иллал авҳом ал-муаррихин» – ҳадис ривоятларидаги хатолар ва уларнинг сабаблари ҳақида.
10.«Иллал маноқиб аз-Зуҳрий» – Имом аз-Зуҳрийнинг фазилатларига бағишланган 20 жилдли асар.
11.«Иллал ҳадис Молик» – Имом Моликнинг ҳадислари ҳақида 10 жилдли тадқиқот.
12.«Иллал ма аснада Абу Ҳанифа» – Имом Абу Ҳанифанинг ҳадислари ҳақида 10 жилдли китоб.
13.«Ма холафа фиҳий Суфён Шуъба» – Суфён ва Шуъбанинг ихтилофлари ҳақида асар.
14.«Ма инфарада биҳи аҳл ал-Мадина мин ас-сунан» – Мадина аҳлининг алоҳида ривоятлари ҳақида.
15.«Ма инфарада биҳи ал-Куфийюн» – Куфа аҳлидан келган ноёб ҳадислар.
16.«Ма инфарада биҳи Аҳл ал-Басра» – Басра аҳлидан келган ноёб ҳадислар.
17.«Ал-Куня» – ровийларнинг лақаблари ҳақида маълумотлар.
18.«Ал-Фасл ва-л-васл» – ҳадислар тўплами.
19.«Китоб ал-Муъжам ала ал-мудун» – шаҳарлар бўйича ҳадис ровийлари ҳақида маълумот берувчи китоб.
20.«Қабул ал-ахбор» – хабарларни қабул қилиш қоидалари.
21.«Анвоъ ал-улум ва авсофуҳо» – илм турлари ва уларнинг хусусиятлари.
22.«Ал-Ҳидоя ила илм ас-сунан» – суннатларни англаш ва уларнинг илмий таҳлили.
Бу асарларнинг кўпчилиги йўқолган бўлиб, фақат айримлари бизгача етиб келган.
Ибн Ҳиббон ўзига хос илмий салоҳиятга эга бўлган. У ҳақида Яқут ал-Ҳамавий шундай дейди: «Ким унинг асарларини холисона ўрганса, бу одам илм денгизларига чўмганини англайди.»
Ибн Ҳиббон ҳадис фанини шунчалик ривожлантирдики, у ҳақида: «У ҳадис илмидан бошқалар ожиз қолган билимларни суғуриб чиқарган», – дейишган.
Фиқҳда у буюк шофеъий олимларидан бири сифатида танилган ва бу соҳадаги чуқур билимлари туфайли бир қанча шаҳарларда қози лавозимида ишлаган. У Наса ва Самарқанд каби шаҳарларда қозилик қилган.
Ибн Ҳиббон араб тилини ҳам пухта ўрганган, унинг сарф-наҳв, маъно ва истилоҳларини чуқур тушунган. У ҳукм чиқаришда араб тилидаги қоидалардан ҳам фойдаланган. Масалан, у: «Араблар ўз тилларида бир нарсани маълум бир сон билан ифода этганлар, аммо бу сонни ҳақиқий чеклов сифатида эмас, балки умумий таъриф сифатида ишлатганлар», – деб ёзади.
У илмий қарашларида калом илми таъсирида бўлган. У ўз фикрларини аниқ тақсимотлар ва илмий методлар билан баён этган, унинг «Саҳиҳ» китобини мавзулар бўйича «Тақсимлар ва турлар» деб номлаши ҳам шу услубнинг натижаси эди.
Ибн Ҳиббон тиб ва астрономия соҳасида ҳам маълум даражада билимга эга бўлиб, бу ҳақда: «У тиб ва юлдузшуносликни яхши билган олим эди», – дейилади.
Бу барча соҳалардаги улуғ билимлари туфайли Ибн Ҳажар ал-Асқалоний унинг ҳақида шундай деган: «У фанларнинг барчасини ўзлаштирган, жуда зукко ва беқиёс хотирага эга олим эди.»
https://t.me/tuhur