Keling, mavzuni yanada teranroq va chuqurroq o‘rganishda davom etamiz. Ibn Xaldunning inson tabiati, asabiyya, davlatlar va tsivilizatsiyalarning shakllanishi va inqirozi haqidagi g‘oyalarini eng nozik jihatlari bilan tahlil qilib chiqamiz. Har bir nuqtani falsafiy, sotsiologik, va tarixiy jihatdan chuqurroq tahlil qilish orqali, Ibn Xaldunning nazariyalarining murakkablik darajasini ko‘rsatamiz.

1. Insonning tabiiy zaifligi va ijtimoiy tashkilotga ehtiyoji

Ibn Xaldun insonning tabiatini nafaqat iqtisodiy yoki jismoniy ehtiyojlari bilan izohlamaydi, balki uning falsafiy va ruhiy holatini ham ko’rib chiqadi. Bu yerda inson tabiatan zaif bo‘lib, yashash uchun jamiyatga bog‘liqdir, deb hisoblaydi. Lekin bu zaiflik faqat biologik emas, balki axloqiy va ruhiy jihatlarni ham o‘z ichiga oladi.

A. Insonning jismoniy zaifligi va ijtimoiy bog‘liqlik

Inson hayot kechirish jarayonida yirtqich hayvonlar yoki boshqa tabiiy xavflarga qaraganda zaifroqdir. Hayvonlar bilan solishtirganda, inson tabiatan himoyasiz va zaif. Masalan, odamda hayvonlardagi kabi tabiiy himoya vositalari – keskir tirnoqlar, tez yugurish qobiliyati yoki o‘tkir tishlar yo‘q. Bu holat insonlarni o‘z ehtiyojlarini qondirish va xavfsizlikni ta’minlash uchun birlashishga majbur qiladi.

• Insonning tabiat bilan kurashi: Ibn Xaldun insonning bu zaifligini tabiiy dunyo bilan kurash jarayonida yengish qobiliyatini muhim o‘ringa qo‘yadi. Uning fikricha, inson tabiat bilan kurashda jamiyat orqali himoyalanadi va uning kuchi, tabiatan yirtqich bo‘lmaganiga qaramay, aql orqali kuchayadi. Bu aqlga asoslangan kooperatsiya va jamiyat tuzilmasi insonning eng yuksak qobiliyatidir.

B. Insonning ruhiy va axloqiy zaifligi

Inson tabiatda zaif bo‘lgani kabi, ruhiy jihatdan ham zaifdir. Ibn Xaldunning tushunchasiga ko‘ra, insonning zaifligi nafaqat jismoniy himoyasizlik bilan cheklanadi, balki ruhiy jihatdan ham insonlar bir-biriga bog‘liq. Insonlar axloqiy va ruhiy barqarorlikka erishish uchun jamiyatga ehtiyoj sezadi. Bu ehtiyoj, ayniqsa, ma’naviy ko‘mak va axloqiy me’yorlar bilan bog‘liq.

• Axloqiy birdamlik: Ibn Xaldun insonlarning o‘zaro munosabatlari faqat moddiy yoki iqtisodiy sabablarga emas, balki axloqiy va ruhiy ehtiyojlarga ham asoslanadi, deb ta’kidlaydi. Jamiyat axloqiy birdamlikni saqlab tursa, unda ichki tartib bo‘ladi va bu tartibda shaxsiy manfaatlar emas, balki umumiy farovonlik ustun turadi.

2. Asabiyya: Guruh birdamligi va uning sotsiologik asoslari

Asabiyya — bu guruh birdamligi va ijtimoiy o‘zaro bog‘liqlikni ifodalovchi tushuncha bo‘lib, Ibn Xaldunning ijtimoiy-siyosiy nazariyasining asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Bu tushuncha faqat qabila birdamligi sifatida qabul qilinmaydi, balki har qanday jamiyatdagi ichki ijtimoiy kuchni ifodalaydi. Ibn Xaldun asabiyyani ijtimoiy rivojlanishning asosiy motor kuchi deb ko‘radi, bu kuch davlatlar va tsivilizatsiyalarning tashkil topishida muhim rol o‘ynaydi.

A. Asabiyya kuchining mohiyati va tarixi

Ibn Xaldunning asabiyya haqidagi tushunchasi jamiyatlar o‘zaro birdamlik va hamkorlik orqali barqaror bo‘lishini ko‘rsatadi. Bu guruh birdamligi nafaqat qabilalar o‘rtasidagi ichki munosabatlarni, balki tsivilizatsiyalarning rivoji va davlatchilikning tashkil topishiga sabab bo‘luvchi ijtimoiy kuchni ham anglatadi.

• Tarihiy misollar: Ibn Xaldun ko‘plab tarixiy davlatlarni misol qilib keltiradi, bu davlatlar o‘z asabiyya kuchi tufayli qudratga erishgan. Masalan, Arab xalifaligi yoki Berber dinastiyalari asabiyya kuchiga tayangan holda tashkil topgan va yuksalgan. Qachonki bu birdamlik susaygan bo‘lsa, davlatlar qulay boshlagan.

B. Asabiyya va davlatlarning rivojlanishi

Ibn Xaldunning fikricha, davlat va tsivilizatsiyalar o‘z asabiyyalariga asoslanib tashkil topadi va bu birdamlik kuchi jamiyatni tashqi va ichki xavflardan himoya qiladi. Davlatlarning rivojlanishida asabiyyaning kuchayishi yuksalish, uning kamayishi esa qulash bilan yakunlanadi.