Bilamiz, tarixda bir qancha odamlarni aytgan gaplari uchun zoʻrlashgan, osishgan yoki oʻldirishgan. Oʻsha fikrlar jamiyat tomonidan, yoki jamiyatdagi kuchlilar tomonidan shu darajada jirkanch, xavfli va yomon deb koʻrilganki, uni aytgan odamlarga qattiq jazo qoʻllanilgan. Jamiyat qabul qila olmaydigan fikr uchun, toʻgʻrirogʻi, fikrni ommaga aytgani uchun, har xil jamiyatlarda, har xil paytlarda, turli xil jazolarni qoʻllashgan: jarima solish, ishidan chetlatish, qamash, qiynash va hatto oʻldirish kabi. Bu hodisalarni eng mashhur misollari Jordano Bruno va Galileo Galiley — ikkisini ham koinot haqidagi fikrlari uchun oʻldirishgan.

Endi savol tugʻiladi, qanday fikrlar uchun odamlarni osishadi va jazolashadi?

Hech kimni ikki karra ikki besh deganiga, yoki tovuq fildan kattaroq deganiga boshidan judo qilishmagan(dir). Nima uchun? Chunki bu fikr mutlaq xato ekanligini hamma yaxshi biladi. Aniqrogʻi, “hamma yaxshi bilishini, qolgan hamma biladi.“

Bunday ravshan darajadagi xato gap gapirgan odamlarni ustidan kulishlari mumkin, yoki nari borsa telbalikda ayblashlari mumkin, lekin hamma xatoligini biladigan gaplar uchun odamlarni osishmagan va jazolashmagan.

“Ikki karra ikki besh” degan gaplar jamiyatdagi odamlarni gʻazabini keltirmaydi, bu gaplarga hatto jamiyatdagi kuchlilar ham beparvo boʻlishadi. Bu degani, insonlarni samimiy qahrini va jahlini chiqaradigan fikrlarning, ayniqsa aytgan odamga nisbatan zoʻravonlik qoʻllanilishga olib keladigan fikrlarning bir xususiyati bor — ular haqiqat boʻlib qolishi ehtimoli nol emas.

Aytmoqchimanki, “ikki karra ikki besh” boʻlib qolishi ehtimoli yoʻq, lekin Jordano Bruno aytgan gapi rost boʻlib qolishi ehtimoli yoʻq emasligini uni oʻldirishganlar yaxhsi bilishar edi. Oʻzlari buni hech qachon tan olmasalar ham.

Fikr gʻazab keltirib chiqarishi uchun, u qandaydir maʼnoda rost yoki haqiqat boʻlib qolish ehtimoliga ega boʻlishi kerak. Galiley agar “tovuqlar fillardan katta” deganida, uni bir mahalliy tentakka chiqarishgan boʻlar edilar xolos. Lekin u qatl etilganini sababi, uning qotillari, Galileyni gaplari haqiqat boʻlib qolishidan xavotirlangan edilar. Toʻgʻrirogʻi, inkvizitsiyadagilar Galileyni fikrlariga kimdir ishonishini va fikrlashi mumkinligidan qoʻrqib, uni oʻldirdilar. Xohlasangiz bunday deymiz, qotillar Galileyni fikrini xato deb bilgan boʻlsalar-da, boshqalar Galileyni fikri xato emas deb oʻylab qolishlaridan qoʻrqqan edilar. Demak, qotillarni oʻzlari ham, Galileyni fikri jamoatchilikka tarqasa, haqiqat deb koʻrinib qolishiga ishongan edilar.

Galiley va Jordanoni qotillari, ularni oʻldirganlari bilan bir narsani aytib ketdilar desak ham boʻladi. Jahllari chiqqani va qahrlari kelganlaridan bilib olsak boʻladiki, qotillar oʻsha aytilgan gʻoyalarda haqiqat borligidan yoki paydo boʻlishidan xavotirlangan edilar. Agar qotillar bu fikrlar va gʻoyalar yuz foiz xato ekanligini aniq bilganlarida, Galileylarni oʻldirishlari shart boʻlmas edi, chunki odamlar bunga ishonmasliklarini bilishar edi. Oʻldirishning sababi — gʻoyalarda haqiqat borligidan shubha edi va muhimi, qotillar bu shubha boshqa odamlarda ham shubha uygʻotishdan xavotir edi.

Xulosa shuki, agar fikr yoki g’oya uchun jazolashga urinish bo’lsa, demak fikr yoki g’oya haqiqat bo’lib qolishi ehtimoli yo’q emasligiga jazolamoqchi bo’lganlar ishonishadi. Eng kamida, jazolovchi bo’lmoqchi bo’lganlar, boshqalar bu g’oyani haqiqat deb o’ylab qolishlaridan xavotirlanadilar.

UPD: Uzr, Galiley o’ldirilmagan (men uni sudi o’lim bilan tugagan deb o’ylabman), lekin Cherkov tomondan baribir “yeretiklik”- ya’ni xato fikrlashda ayblangan.