– Дунё ишларига шўнғиган амирлар, мунофиқлар эгаллаб олаётган давлатдан бирор нажот бор деб ўйлайсанми? – Бистомий ҳазратларининг ёноғи қизариб кетди. – Ислом давлати ич-ичидан емрилмоқда. Унинг номи фақат Ислом бўлиб турибди, лекин... Қолганини айтишга тилим бормайди!
Ҳазрат жим қолди.
– Нафслар ғолиб бўлмоқда, – деди ҳорғин ва ғамгин. – Холислик ўлмоқда. Риё ва ужб олови ловулламоқда. Аллоҳим, бизга ёрдам бер! Хуросон ўз ишини мустақил юритмоқда. Мовароуннаҳрда сомонийлар давлат тепасига келди. Улар ҳам яқин-орада мутлақ ҳукмронликка эришадилар. Насронийлар олами эса бизни пойлаяпти. Ғарбий Рум насронийлари оёққа туриш ҳаракатидалар. Улар Қустантания насронийларидан кўра ашаддийроқ. Улар Исломни бутун ўлкаларига нафрат билан танитмоқдалар. Шарқда, Мовароуннаҳрнинг кунботарида ҳали Исломни билмайдиган инсонлар бор. Улар маъжусийга ўхшайдилар. Гарчи бугун тарқоқ яшаётган эсалар-да, бирор кун келиб мусулмонлар бошидаги катта офатга айланишлари мумкин. Бугун ўзини унутган халифалик эртага икки олов орасида қолишини кўзларим қуёшни кўргандек кўрмоқдаман. Аммо бу ҳақиқатни англайдиган бировни топа олмаяпман. Зотан, гуноҳлар кўпайди, қалблар қорайди, жазо муқаррар бўлиб боряпти. Бу тўфонни инсон зоти тўсиб қолишга қодир эмас. Яқиндагина Қуръон бобида улкан фитна бўлди. Имом Аҳмадга Аллоҳ нусрат берди, у Қуръонга қилинган туҳматга кўксини қалқон этди. Суннат аҳлининг эътиқодини Роббим ҳифз этди, лекин бундай фитналар беҳад кўп ва уларни англамаяпмиз. Сен эса халифалик саройи остонасида юрибсан. Сенга Аллоҳ йўл кўрсатади, сенга хизмат қиладиганлар ўз оёқлари билан остонангга боришади, сен ибодатни ўйла, Қуръонни қалбингга жамла, ҳажга борар экансан, ниятингни қайта-қайта поклаб ол!
Шавволнинг ярми ўтар-ўтмас олд карвонлар ҳаж сафарига отланди.
Денгиз қўшилган карвон Карбалони кесиб ўтиб, ўн тўрт кунда Арабистон тупроқларига кириб борди. Қум барҳанлари, туялар, Аллоҳнинг байтига шошган қалблар, қуёшнинг қизиғи, тунларнинг салқин шамоли, тонгларнинг насими, зулматларни ёритган ой, юлдузлар – Денгизнинг наздида ҳаммаси жуда шукуҳбахш эди. Ҳар бир зарра Аллоҳ таолони зикр қилмоқдаю, у буни тингламоқда.
Денгиз билан бирга унинг ўн икки сабоқдоши ҳам ҳажга отланган эди. Денгизнинг ҳамёни ҳам йўқ эди. Шу чоққача у тирикчилик ҳақида қайғурмади. Ҳажга боришим керак деди ва илк карвоннинг ортидан пиёда йўлга отланди. Унинг кетганидан хабар топган дўстлари шомга яқин карвонга етиб олишди. Уларнинг беш нафарида эшак, икки нафарида хачир, қолгани пиёда эди. Хуржунларида қотган нон, бир неча мешда сув, бироз хурмо, талқон...
Хуфтондан сўнг ялангликда карвон аҳли тиккан чодирларига жойлашди. Йигитлар очиқ осмон остида қолдилар. Кўпчилик уларни чодирларга таклиф қилишди. Аммо қабул қилиш хижолатли, қолаверса, ҳозир эҳтиёж ҳам йўқ эди. Карвонбоши улардан хабардор эди. Икки қулга таом кўтартириб келди.
– Йигитлик тақвонинг айни мағзини қўлга киритадиган давр, – деди. – Йигитда ҳиммат бўлади. Ёшлигимда жиҳодга чиқардим. Абдуллоҳ ибн Муборакни кўрганман. Қустантания остонида жанг қилганман. Жабали Ториқ денгизларида ҳам сузиш насиб қилган. Ёшим улғайгач, ҳаж карвони тузишга, одамларга муборак сафарда йўлбошчи бўлишга ният қилган этдим. Роббим муваффақият бериб турибди. Ҳар йили сизлар каби жаҳонгашталар карвонга ҳаж нияти билан қўшиладилар. Уларнинг орасида кимларни кўрмадим: дарвешлар, собиқ мужоҳидлар, ёш болалар, йигитлар, олимлар, орифлар, косиблар... Аллоҳим ҳажингизни қабул айласин! Нимаики камчилик бўлса, хизматингизга ҳозирман.
Ҳаж ишқи йигитларнинг бутун борлиғини эгаллаб олган эди. Улар зарра қадар ҳам машаққат ҳис этмадилар. Маъшуқа висолига шошилган ошиқдек тезроқ Мадинаи мунавварани, Маккаи мукаррамани кўрмоқ иштиёқида эдилар.
Мадинага кириб борарканлар, Денгизнинг ҳуши ўзида эмас эди. У босиб ўтаётган ҳар бир ерини, қадам босаётган ҳар бир қарич тупроқни қачондир кўрганлигини эслар, аммо қачонлигини аниқ тасаввур эта олмасди.
Ҳазрат жим қолди.
– Нафслар ғолиб бўлмоқда, – деди ҳорғин ва ғамгин. – Холислик ўлмоқда. Риё ва ужб олови ловулламоқда. Аллоҳим, бизга ёрдам бер! Хуросон ўз ишини мустақил юритмоқда. Мовароуннаҳрда сомонийлар давлат тепасига келди. Улар ҳам яқин-орада мутлақ ҳукмронликка эришадилар. Насронийлар олами эса бизни пойлаяпти. Ғарбий Рум насронийлари оёққа туриш ҳаракатидалар. Улар Қустантания насронийларидан кўра ашаддийроқ. Улар Исломни бутун ўлкаларига нафрат билан танитмоқдалар. Шарқда, Мовароуннаҳрнинг кунботарида ҳали Исломни билмайдиган инсонлар бор. Улар маъжусийга ўхшайдилар. Гарчи бугун тарқоқ яшаётган эсалар-да, бирор кун келиб мусулмонлар бошидаги катта офатга айланишлари мумкин. Бугун ўзини унутган халифалик эртага икки олов орасида қолишини кўзларим қуёшни кўргандек кўрмоқдаман. Аммо бу ҳақиқатни англайдиган бировни топа олмаяпман. Зотан, гуноҳлар кўпайди, қалблар қорайди, жазо муқаррар бўлиб боряпти. Бу тўфонни инсон зоти тўсиб қолишга қодир эмас. Яқиндагина Қуръон бобида улкан фитна бўлди. Имом Аҳмадга Аллоҳ нусрат берди, у Қуръонга қилинган туҳматга кўксини қалқон этди. Суннат аҳлининг эътиқодини Роббим ҳифз этди, лекин бундай фитналар беҳад кўп ва уларни англамаяпмиз. Сен эса халифалик саройи остонасида юрибсан. Сенга Аллоҳ йўл кўрсатади, сенга хизмат қиладиганлар ўз оёқлари билан остонангга боришади, сен ибодатни ўйла, Қуръонни қалбингга жамла, ҳажга борар экансан, ниятингни қайта-қайта поклаб ол!
Шавволнинг ярми ўтар-ўтмас олд карвонлар ҳаж сафарига отланди.
Денгиз қўшилган карвон Карбалони кесиб ўтиб, ўн тўрт кунда Арабистон тупроқларига кириб борди. Қум барҳанлари, туялар, Аллоҳнинг байтига шошган қалблар, қуёшнинг қизиғи, тунларнинг салқин шамоли, тонгларнинг насими, зулматларни ёритган ой, юлдузлар – Денгизнинг наздида ҳаммаси жуда шукуҳбахш эди. Ҳар бир зарра Аллоҳ таолони зикр қилмоқдаю, у буни тингламоқда.
Денгиз билан бирга унинг ўн икки сабоқдоши ҳам ҳажга отланган эди. Денгизнинг ҳамёни ҳам йўқ эди. Шу чоққача у тирикчилик ҳақида қайғурмади. Ҳажга боришим керак деди ва илк карвоннинг ортидан пиёда йўлга отланди. Унинг кетганидан хабар топган дўстлари шомга яқин карвонга етиб олишди. Уларнинг беш нафарида эшак, икки нафарида хачир, қолгани пиёда эди. Хуржунларида қотган нон, бир неча мешда сув, бироз хурмо, талқон...
Хуфтондан сўнг ялангликда карвон аҳли тиккан чодирларига жойлашди. Йигитлар очиқ осмон остида қолдилар. Кўпчилик уларни чодирларга таклиф қилишди. Аммо қабул қилиш хижолатли, қолаверса, ҳозир эҳтиёж ҳам йўқ эди. Карвонбоши улардан хабардор эди. Икки қулга таом кўтартириб келди.
– Йигитлик тақвонинг айни мағзини қўлга киритадиган давр, – деди. – Йигитда ҳиммат бўлади. Ёшлигимда жиҳодга чиқардим. Абдуллоҳ ибн Муборакни кўрганман. Қустантания остонида жанг қилганман. Жабали Ториқ денгизларида ҳам сузиш насиб қилган. Ёшим улғайгач, ҳаж карвони тузишга, одамларга муборак сафарда йўлбошчи бўлишга ният қилган этдим. Роббим муваффақият бериб турибди. Ҳар йили сизлар каби жаҳонгашталар карвонга ҳаж нияти билан қўшиладилар. Уларнинг орасида кимларни кўрмадим: дарвешлар, собиқ мужоҳидлар, ёш болалар, йигитлар, олимлар, орифлар, косиблар... Аллоҳим ҳажингизни қабул айласин! Нимаики камчилик бўлса, хизматингизга ҳозирман.
Ҳаж ишқи йигитларнинг бутун борлиғини эгаллаб олган эди. Улар зарра қадар ҳам машаққат ҳис этмадилар. Маъшуқа висолига шошилган ошиқдек тезроқ Мадинаи мунавварани, Маккаи мукаррамани кўрмоқ иштиёқида эдилар.
Мадинага кириб борарканлар, Денгизнинг ҳуши ўзида эмас эди. У босиб ўтаётган ҳар бир ерини, қадам босаётган ҳар бир қарич тупроқни қачондир кўрганлигини эслар, аммо қачонлигини аниқ тасаввур эта олмасди.