Юқоридаги видеода фалсафанинг вазифаларидан бири фикрий эркин инсонни тарбиялаш экани ҳақида гапирган эдим. Аммо унинг вазифаси шу билан чекланмайди. Улардан яна бири концептуал таҳлилдир.
Инсон тушунчалар орқали фикрлайди, тасвирлар, сезгилар, ҳислар орқали эмас. Агар тушунчалар чалкаш бўлса, фикрлаш ҳам мужмал, ноаниқ ва, катта эҳтимол билан, хато хулосага олиб боради.
Ҳар қандай тушунча муайян гуруҳга мансуб алоҳида предметларни (ёки ҳодисани) ифодалайди. Уларни бир тушунча атрофида гуруҳланиши эса маълум бир асосий хусусиятлар орқали бўлади. Масалан, олма тушунчаси бир турдаги мевага хос бирламчи барча хусусиятларни жамлайди. Агар “олма” тушунчамизнинг ана шу хусусиятлар таркиби чалкаш бўлса, биз олма билан нокни фарқлай олмаслигимиз ва иккисини бир ном билан аташимиз мумкин. (Тушунча ва сўз фарқи ҳақида алоҳида ютубда видео қилганман. Кўпчилик тушунча билан сўзни фарқламайди. Тушунча мантиқнинг, сўз лингвистиканинг предметидир.)
Одатда моддий, қўл билан ушлаб, кўз билан кўрса бўладиган предметлар ҳақидаги тушунчалар нисбатан аниқ бўлади. Аммо номоддий ёки айрим ҳодисалар ҳақидаги тушунчаларимиз (масалан, гўзаллик, адолат, эркинлик, чексизлик, борлиқ, йўқлик, қотиллик ва ҳк) таркиби ноаниқ бўлиши эҳтимоли катта. Ана шунда биз турли ҳодисаларни бир-биридан ажрата олмай қоламиз.
Тушунчаларимиз таркибини аниқлаштириш жараёни таҳлил, яъни анализ деб аталади. Аммо бу аниқ бир нарсанинг таҳлили бўлмагани учун биз уни концептуал таҳлил деймиз.
Хўп, концептуал таҳлил қандай бўлади? Содда қилиб тушунтирсам, кимдир сизга “Биз адолат ўрнатамиз”, “Борлиқда чексизлик йўқ”, “Эркинлик масъулиятдан олдин келади” каби гапларни айтса, адолат/борлиқ/чексизлик деганда нима назарда тутиляпти, дея уларни аниқлаштириришга уринсангиз, ана шундан концептуал таҳлил бошланади. “Мендан худога ишонасизми?” деб сўрашса, худо деганда нимани назарда тутяпсиз деб сўрайман. Чунки тушунча аниқ бўлмагунча, ўша тушунча қатнашган гап доим ноаниқ бўлади. Бу элементар сўроқлашдир. Айни пайтда тушунчанинг таркибига кириш, у орқали ифодаланган ҳодиса ўзи нималиги ва нима эмаслиги аниқлаштирилиши мумкин.
Фалсафа асосан ана шундай таҳлиллар билан шуғулланади ва инсоннинг яхлит ва изчил дунёқараши шаклланишига ёрдам беради. Нафақат дунёқараш, шу билан бирга, мафкуралар, ахлоқий ва сиёсий қарашлар ҳам изчил бўлиши концептуал (яъники фалсафий) таҳлилни талаб қилади.
@khurshidyuldosh
Инсон тушунчалар орқали фикрлайди, тасвирлар, сезгилар, ҳислар орқали эмас. Агар тушунчалар чалкаш бўлса, фикрлаш ҳам мужмал, ноаниқ ва, катта эҳтимол билан, хато хулосага олиб боради.
Ҳар қандай тушунча муайян гуруҳга мансуб алоҳида предметларни (ёки ҳодисани) ифодалайди. Уларни бир тушунча атрофида гуруҳланиши эса маълум бир асосий хусусиятлар орқали бўлади. Масалан, олма тушунчаси бир турдаги мевага хос бирламчи барча хусусиятларни жамлайди. Агар “олма” тушунчамизнинг ана шу хусусиятлар таркиби чалкаш бўлса, биз олма билан нокни фарқлай олмаслигимиз ва иккисини бир ном билан аташимиз мумкин. (Тушунча ва сўз фарқи ҳақида алоҳида ютубда видео қилганман. Кўпчилик тушунча билан сўзни фарқламайди. Тушунча мантиқнинг, сўз лингвистиканинг предметидир.)
Одатда моддий, қўл билан ушлаб, кўз билан кўрса бўладиган предметлар ҳақидаги тушунчалар нисбатан аниқ бўлади. Аммо номоддий ёки айрим ҳодисалар ҳақидаги тушунчаларимиз (масалан, гўзаллик, адолат, эркинлик, чексизлик, борлиқ, йўқлик, қотиллик ва ҳк) таркиби ноаниқ бўлиши эҳтимоли катта. Ана шунда биз турли ҳодисаларни бир-биридан ажрата олмай қоламиз.
Тушунчаларимиз таркибини аниқлаштириш жараёни таҳлил, яъни анализ деб аталади. Аммо бу аниқ бир нарсанинг таҳлили бўлмагани учун биз уни концептуал таҳлил деймиз.
Хўп, концептуал таҳлил қандай бўлади? Содда қилиб тушунтирсам, кимдир сизга “Биз адолат ўрнатамиз”, “Борлиқда чексизлик йўқ”, “Эркинлик масъулиятдан олдин келади” каби гапларни айтса, адолат/борлиқ/чексизлик деганда нима назарда тутиляпти, дея уларни аниқлаштириришга уринсангиз, ана шундан концептуал таҳлил бошланади. “Мендан худога ишонасизми?” деб сўрашса, худо деганда нимани назарда тутяпсиз деб сўрайман. Чунки тушунча аниқ бўлмагунча, ўша тушунча қатнашган гап доим ноаниқ бўлади. Бу элементар сўроқлашдир. Айни пайтда тушунчанинг таркибига кириш, у орқали ифодаланган ҳодиса ўзи нималиги ва нима эмаслиги аниқлаштирилиши мумкин.
Фалсафа асосан ана шундай таҳлиллар билан шуғулланади ва инсоннинг яхлит ва изчил дунёқараши шаклланишига ёрдам беради. Нафақат дунёқараш, шу билан бирга, мафкуралар, ахлоқий ва сиёсий қарашлар ҳам изчил бўлиши концептуал (яъники фалсафий) таҳлилни талаб қилади.
@khurshidyuldosh