БЕГОНА ДАДАНГ БЎЛМАС
Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг телеграмдаги каналида шоир Тўлқин Эшбекнинг Шайбонийхон ҳақидаги мақоласини, сўнг муаллиф таклиф этган Ўлжабой Қаршибойнинг “Шайбонийхон бизга “бегона”ми?” сарлавҳали мақоласини ўқиб чиқдим. Жуда маъқул бўлди. Рост, мантиқий фикрлар битилган. Мен Шайбонийхон шахсининг ғоят зиддиятли эканлиги борасида кўпдан ўйлайман, ҳатто 1998 йилда бир шеър ҳам битганман. Шеър сарлавҳасининг остида “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист ҳожи Муҳаммад Рафиқовга” деган ёзув бор. Кейинроқ раҳматлик Муҳаммад ака Ўзбекистон Республикаси санъат арбоби бўлди. Мухлисларнинг эсларида бўлса, ўша машҳур “Юлдузли тунлар” видеофильмида Муҳаммад Рафиқов Шайбонийхон ролини қойилмақом қилиб ижро этганди. Унинг “Жойнамозим тахтимдан юксакроқ!” деган сўзлари томошабинларнинг қалбларини ҳаяжонга тўлдирган бўлса ажабмас. Кейинроқ бу улкан актёр Амир Темур, Имом Бухорий сингари тарихий сиймолар образини, “Шайтанат” сериалида Абдураҳмон табиб, “Кеча ва кундуз”да Мирёқуб образини яратиб, юқорида айтганим юксак унвонга сазовор бўлганди. Аллоҳ раҳматига олган бўлсин у кишини!
Хўп, гапимиз Шайбонийхон тўғрисида эди. Халқда “Тол ёғоч маданг бўлмас, бегона даданг бўлмас” деган мақол бор. (Маданг – қадимда эшикларни ичкаридан бекитиб қўядиган лўкидоннинг бир қисми, ҳозир улар темирдан, кичикроқ қилиб ясалади, биз буни ўрисча қилиб “крючок” дейишга одатланганмиз. Тол ёғочи мўртроқ бўлгани учун ундан маданг қилишмаган, агар ташқаридан келган одам сал қаттиқроқ итарса, маданг синиб, эшик очилиб кетган). Нега биз етти ёт бегоналарни, Ленинга ўхшаганларни “бобомиз” дедигу, Шайбонийхон каби аждодларимизни унутдик? Ўзбекистон Халқ шоири Омон Матжон ўш машҳур “Турғунлик йиллари” достонида “Амир ҳам ўз кишинг, Хон ҳам ўз кишинг” деганида, шунга ишора қилмадимикан?
Халқимизда тағин бир ибратли гап бор. “Агар Худонинг назари тушмаса, эшак бозорига даллол ҳам бўлолмайсан” дейилади унда. Шайбонийхонга Аллоҳ назари тушмаган бўлса, у шунчалик улуғ салтанатни қура олармиди? Тағин бир гап: ислом тарихида Қуръони каримни тафсир этишга ҳамма ҳам журъат қилолмаган, уламоларимиз буни яхши билишади. Лекин, Муҳаммад Шайбонийхон тафсир қилган Каломи шарифни! Демак, у шунга яраша иқтидор, салоҳият эгаси бўлган. Олимларимиз Шайбонийхон сингари боболаримиз тарихини рус тарихчилари уқтирган сохта маълумотлар асосида эмас, балки ўша даврда ёхуд нисбатан кечроқ битилган манбалар асосида ўрганишлари ва лозим бўлган ҳаққоний хулосани чиқаришлари керак. Ахир, тарихнинг асрлар давомида бир неча бор сохталаштирилгани бугун кўпчиликка аёнку! Чор Россияси ва Шўро олимлари Шайбонийхон сингари етук шахсларнинг чинакам сиймоларини халқдан яширишлари табиий ҳол эди. Чунки, аждодлари жасур бўлганлигини англаб етган авлод эркка, мустақилликка интилади, Шўро эса бундан манфаатдор эмасди. Бобур Мирзони олиб қолиб, Шайбонийхонни олабўжи қилиб кўрсатишдан асосий мақсад – Бобурийлар салтанатини ҳам ўзбекларники, туркларники эмас, балки “Буюк Мўғуллар империяси” деб аташга сохта илмий асос яратиш, туркий миллатни камситиш эди. Ва улар бу ниятларига етдилар ҳам: ҳозиргача ҳатто тарихчи олимларимиз ҳам Шайбонийхонга ўгай кўз билан қараб келишади. Шўро мафкурасининг тазйиқи билан биз аслида даъюс ва худоликни даъво этган осий Муқаннани (Оғзига тупроқ!) миллий қаҳрамон санадик, ҳатто ҳозир ҳам уни кўпчилик Широқ, Спитамен, Тўмарис каби қаҳрамонлар қаторида тилга олади. “Тарихи Табарий”ни ўқиб кўрганлар асл ҳақиқатни англаши аниқ.
Тарих жуда чигал, у худди лабиринтга ўхшайди. Ҳар қандай шахс ёки ҳодиса борасида хулоса чиқаришда жуда эҳтиёт бўлган яхши, чунки баҳолар ҳамиша ҳам холис бўлавермайди. Агар у ўша даврдаги кимларнингдир қарашларига зид бўлса, у ўз нуқтаи назаридан туриб, нохолис баҳолаган бўлиши мумкин. Масалан, Маҳмуд Таробийни биз араб босқинига қарши курашган миллий қаҳрамон сифатида биламиз, шоҳ ва олим Мирзо Улуғбек эса ўзининг “Тўрт улус тарихи” асрида Таробийни “бошибузуқ” деб атаган.
Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг телеграмдаги каналида шоир Тўлқин Эшбекнинг Шайбонийхон ҳақидаги мақоласини, сўнг муаллиф таклиф этган Ўлжабой Қаршибойнинг “Шайбонийхон бизга “бегона”ми?” сарлавҳали мақоласини ўқиб чиқдим. Жуда маъқул бўлди. Рост, мантиқий фикрлар битилган. Мен Шайбонийхон шахсининг ғоят зиддиятли эканлиги борасида кўпдан ўйлайман, ҳатто 1998 йилда бир шеър ҳам битганман. Шеър сарлавҳасининг остида “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист ҳожи Муҳаммад Рафиқовга” деган ёзув бор. Кейинроқ раҳматлик Муҳаммад ака Ўзбекистон Республикаси санъат арбоби бўлди. Мухлисларнинг эсларида бўлса, ўша машҳур “Юлдузли тунлар” видеофильмида Муҳаммад Рафиқов Шайбонийхон ролини қойилмақом қилиб ижро этганди. Унинг “Жойнамозим тахтимдан юксакроқ!” деган сўзлари томошабинларнинг қалбларини ҳаяжонга тўлдирган бўлса ажабмас. Кейинроқ бу улкан актёр Амир Темур, Имом Бухорий сингари тарихий сиймолар образини, “Шайтанат” сериалида Абдураҳмон табиб, “Кеча ва кундуз”да Мирёқуб образини яратиб, юқорида айтганим юксак унвонга сазовор бўлганди. Аллоҳ раҳматига олган бўлсин у кишини!
Хўп, гапимиз Шайбонийхон тўғрисида эди. Халқда “Тол ёғоч маданг бўлмас, бегона даданг бўлмас” деган мақол бор. (Маданг – қадимда эшикларни ичкаридан бекитиб қўядиган лўкидоннинг бир қисми, ҳозир улар темирдан, кичикроқ қилиб ясалади, биз буни ўрисча қилиб “крючок” дейишга одатланганмиз. Тол ёғочи мўртроқ бўлгани учун ундан маданг қилишмаган, агар ташқаридан келган одам сал қаттиқроқ итарса, маданг синиб, эшик очилиб кетган). Нега биз етти ёт бегоналарни, Ленинга ўхшаганларни “бобомиз” дедигу, Шайбонийхон каби аждодларимизни унутдик? Ўзбекистон Халқ шоири Омон Матжон ўш машҳур “Турғунлик йиллари” достонида “Амир ҳам ўз кишинг, Хон ҳам ўз кишинг” деганида, шунга ишора қилмадимикан?
Халқимизда тағин бир ибратли гап бор. “Агар Худонинг назари тушмаса, эшак бозорига даллол ҳам бўлолмайсан” дейилади унда. Шайбонийхонга Аллоҳ назари тушмаган бўлса, у шунчалик улуғ салтанатни қура олармиди? Тағин бир гап: ислом тарихида Қуръони каримни тафсир этишга ҳамма ҳам журъат қилолмаган, уламоларимиз буни яхши билишади. Лекин, Муҳаммад Шайбонийхон тафсир қилган Каломи шарифни! Демак, у шунга яраша иқтидор, салоҳият эгаси бўлган. Олимларимиз Шайбонийхон сингари боболаримиз тарихини рус тарихчилари уқтирган сохта маълумотлар асосида эмас, балки ўша даврда ёхуд нисбатан кечроқ битилган манбалар асосида ўрганишлари ва лозим бўлган ҳаққоний хулосани чиқаришлари керак. Ахир, тарихнинг асрлар давомида бир неча бор сохталаштирилгани бугун кўпчиликка аёнку! Чор Россияси ва Шўро олимлари Шайбонийхон сингари етук шахсларнинг чинакам сиймоларини халқдан яширишлари табиий ҳол эди. Чунки, аждодлари жасур бўлганлигини англаб етган авлод эркка, мустақилликка интилади, Шўро эса бундан манфаатдор эмасди. Бобур Мирзони олиб қолиб, Шайбонийхонни олабўжи қилиб кўрсатишдан асосий мақсад – Бобурийлар салтанатини ҳам ўзбекларники, туркларники эмас, балки “Буюк Мўғуллар империяси” деб аташга сохта илмий асос яратиш, туркий миллатни камситиш эди. Ва улар бу ниятларига етдилар ҳам: ҳозиргача ҳатто тарихчи олимларимиз ҳам Шайбонийхонга ўгай кўз билан қараб келишади. Шўро мафкурасининг тазйиқи билан биз аслида даъюс ва худоликни даъво этган осий Муқаннани (Оғзига тупроқ!) миллий қаҳрамон санадик, ҳатто ҳозир ҳам уни кўпчилик Широқ, Спитамен, Тўмарис каби қаҳрамонлар қаторида тилга олади. “Тарихи Табарий”ни ўқиб кўрганлар асл ҳақиқатни англаши аниқ.
Тарих жуда чигал, у худди лабиринтга ўхшайди. Ҳар қандай шахс ёки ҳодиса борасида хулоса чиқаришда жуда эҳтиёт бўлган яхши, чунки баҳолар ҳамиша ҳам холис бўлавермайди. Агар у ўша даврдаги кимларнингдир қарашларига зид бўлса, у ўз нуқтаи назаридан туриб, нохолис баҳолаган бўлиши мумкин. Масалан, Маҳмуд Таробийни биз араб босқинига қарши курашган миллий қаҳрамон сифатида биламиз, шоҳ ва олим Мирзо Улуғбек эса ўзининг “Тўрт улус тарихи” асрида Таробийни “бошибузуқ” деб атаган.