Bolalar va gadjetlar: nega cheklashimiz kerak?

Longread post, o’zi va farzandi hayotini isloh qilmoqchi bo’lganlar uchun…

Biz kattalarning organizmi bolalarnikidan tubdan farq qiladi. 20-30 yil vaqt davomida bizda yashashimiz uchun kerak bo’lgan ko’nikmalar shakllanib bo’lgan. Gadjetlar esa hayotimizni osonlashtirish, uzoqni yaqin qilish va yana boshqa qulayliklar uchun o’ylab topilgan.

Bolalarchi? Hali rivojlanishning turli bosqichlaridan o’tmagan, hayotiy ko’nikmalari yo’q bo’lgan organizm uchun gadjetlar hayotni osonlashtiradimi?! Agar rivojlanish davrlari 4 bosqichga bo’linsa, bolaning oldida har bir davr uchun o’z missiyasi bor. Keling, bosqichma-bosqich ko’rib chiqamiz:

1-bosqich.

0-3 yosh. Bu davr bola jismoniy mustaqillikka erishadigan davr. Yana inson miyyasida eng katta o’zgarishlar ro’y beradigan vaqt oralig’i deb qarsak ham bo’ladi. Chunki 1 yoshgacha butun hayoti davomida shakllanadigan neyron bog’liqliklarning 75% qismi (3 yoshgacha 88%) shakllanib bo’ladi. Bu daqiqasiga o’rtacha 2 mln neyron bog’liqlik degani. Ekran qarshisida o’tirgan bolada esa bunday bog’liqliklar o’ladi. Endi kuniga necha daqiqa ekran qarshisida o’tirishiga qarab bola qancha million bog’liqliklarni yoqotishini hisoblab ko’ring.

Bola qancha ko’p tajriba orttirib ko’rsa (ta’tib, ushlab, bosib), rivojlanish ko’rsatkichi shuncha yuqori bo’ladi. Gadjetlarga qaram bolalarda bunday tajriba bo’lmaydi.

2-bosqich.

3-6 yosh. Bola funksional mustaqillika erishadigan davr. Harakat, nutq va his-tuyg’ular jadal rivojlanadigan davr. Agar vaqtida ushbu ko’nikmalar rivojlanishi uchun to’g’ri muhit yaratilmasa, keyinchalik salbiy oqibatlari namoyon bo’lishi mumkin. Mana shu vaziyatga misol tariqasida Maugli bolani olishimiz mumkin. Bolalik davrida hayvonot olamida hayot kechirgan bu bola, keyinchalik, odam tilini o’rgana olmagan. Bunga sabab esa nutqqa sensitiv bo’lgan davrning o’tib ketganligidir.

Shu yerda odam miyyasi qanday ishlashi haqida qisqacha eslab olsak. Insonni tabiiy narsalar o’rab tursa, miyyasi odatdagidek ishlaydi. U charchamaydi, toliqmaydi. Tabiat qo’ynida vaqt o’tkazgan paytingiz yozingizdami? Inson o’zini sokin va hotirjam his qiladi.

Endi virtual olam haqida o’ylab ko’ring: har 2-3 sekundda kadrlar almashinuvi, insonga yod bo’lgan turli shakllar va hkz. Miyyaning bu holatda ishlashini qizib ketgan kompyuterga o’xshatish mumkin. Bir vaqtning o’zida informatsiya shu qadar ko’pligidan, miyya uni qabul qilish va qayta ishlashga ulgurmaydi.

Bola virtual olamdan qabul qilayotgan ma’lumotini real hayot bilan bog’lay olmaydi. Chunki unda hali reallik va noreallik chegralari yo’q. Bu holat esa miyya faoliyatini buzadi va turli kasalliklarga sabab bo’lishi mumkin.

3-bosqich.

6-12 yosh. Bola aqliy mustaqillikka erishadigan davr. Bu bosqichgacha qancha ko’p neyron bog’liqlik paydo bo’lgan bo’lsa, bola intellekti shuncha yuqori bo’ladi. Negaki, 6 yoshgacha neyron bog’lanishlarning 97% qismi sodir bo’ladi.

6-12 yosh boladagi qiziqish eng yuqori davr hisoblanib, nima bersa shuni o’qib-o’rganishga tayyor bo’ladi. Bu imkoniyatdan foydalanib qolish kerak. Mustaqil fikrlash, yechim topish, tanqidiy fikrlash, qilgan ishlariga javob bera olish ko’nikmalari ustida ishlash kerak. Vaqtni uvol qilmaslik uchun ota-onalar qattiq tirishishlari kerak bo’ladi.

4- bosqich.

12-18 yosh. Sotsial va ekonomik mustaqillik davri. Bu yoshda bolani kontrol qilish qiyin, virtual olamda esa deyarli imkonsiz. Raqamli qaramlik esa eng tuban yo’llardan. Shuning uchun niholni yoshligidan to’g’ri muhitda o’stirish kerakki, bu kelajak uchun poydevor bo’lsin. Negaki, ota-ona ming nazorat qilishga urinib, bolaga cheklovlar qo’ysa ham boladagi qaramlik biridan boshqasiga (ruhiy, alkogolik, narkotik) oson ko’chadi.

Xulosa shu 👇🏻

• 15 yoshgacha bolaga gadjet emas, tajriba kerak.
• Gadjetlardagi rivojlantiruvchi o’yinlar / videolar va boshqalar bu - aksar holatda Marketing.
• Gadjetlar bilan yashagan bolalarda ko’zlar yonmaydi.

p.s Postni foydali deb bilsangiz ko’proq ota-onalarga yetib borishiga o’z hissangizni qo’shing.

Dildora Yuldosheva