Bitcoin narxi 96 000 dollardan ziyod! Kriptovalyuta haqida gaplashamiz.
Bitcoin, altcoin, kripto degan iboralarni ko‘pchiligimiz eshitgandirmiz-a? Hech o‘ylab ko‘rganmisiz, nima o‘zi bular, qayerdan va qay tarzda paydo bo‘lganligi haqida. Kelin, birgalikda batafsilroq o‘rganib chiqamiz, maksimal oddiyroq tilda yozishga harakat qilaman.
Kriptovalyuta - bu elektron shakldagi raqamli pullar. Soddaroq qilib aytganda, sizning bank hisob raqamingizda pullar mavjud, siz ularni ko‘ra olasiz, lekin ushalolmaysiz, ishlata olasiz, lekin cho‘ntagingizga sololmaysiz. Kriptovalyutalar ham shunday narsa, faqat ular hukumat, banklardan mustaqil va markazlashtirilmaganligidir. Nima uchun kriptovalyuta bu pul birligi deyishingiz mumkin? Tarixda eslaydigan bo‘lsak, pul nafaqat metall yoki qog‘oz, balki odamlar o‘zaro hisob kitob uchun ishlatishga rozi bo‘lgan barcha narsadir. Tarixda kumush va oltin tangalar, hatto tuz, guruch va boshqalar ayirboshlash vositasi sifatida xizmat qilgan. Kriptovalyuta ham avvaliga pul birligi sifatida, ya’ni odamlar bir birlariga hukumat, bank va boshqa vositachilarning xizmatisiz pul ayirboshlash uchun yaratilgan edi, shuning uchun "Kripto Valyuta". "Valyuta" so‘zi ruschadan pul birligi degan ma’noni anglatadi, "Kripto" esa Kriptografiya fanining bosh qismidan olingan ibora bo‘lib, bu xabarni qabul qiluvchiga shifrlash orqali xavfsiz yetkazishni o‘rganadigan fandir. Odatda urush davrlarida juda dolzarb va ko‘p ishlatiladigan fan bo‘lgan, chunki muhim va maxfiy xabarni dushman ushlab olsa, bu katta talafotlarga sabab bo‘lishi mumkin edi. Kriptografiyadan misol keltiraman, "Salom" so‘zining shifrlangan varianti "Fenor", bu erda har bir harf uch qadamga surilgan o‘zbek alifbosi bo‘yicha.
Kriptovalyuta nimaligini bilib oldik, endi uni tarixiga va birinchi kriptovalyuta bo‘lmish Bitcoin haqida gaplashsak. Jahon bank tizimidagi muammolar tufayli yuzaga kelgan global moliyaviy inqirozdan davlatlar endigina o‘zini o‘nglab olayotgan edi. 2008-yil 31-oktyabrda Satoshi Nakamoto taxallusi ostidagi sirli odam (yoki bir guruh odamlar) "Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System" ("Bitkoin: odamdan odamga elektron to‘lov tizimi") nomli ilmiy maqolani e’lon qildi. Maqolada markazlashgan organlarsiz ishlaydigan, tranzaksiyalar markazlashmagan kompyuter tarmog‘i orqali tekshiriladigan raqamli valyuta g‘oyasi tasvirlangan. Satoshi Nakomoto bu maqolani global inqirozdan keyin chiqarganiga e’tibor qaratsangiz, chunki bank tizimi tufayli inqiroz kelib chiqqan, va Satoshi alternativ yechim sifatida bu g‘oyani olg‘a surgan. 2009-yil 3-yanvarda Satoshi Nakamoto birinchi blokcheyn - genezis blokini yaratdi. Bu blogga u quyidagi xabarni qo‘shdi: "The Times 03/Jan/2009 Chancellor on brink of second bailout for banks" ("Tayms," 2009-yil 3-yanvar: Kansler banklarni ikkinchi marta qutqarish arafasida"). Shu tariqa bitcoin o‘z faoliyatini boshladi va bir necha kundan keyin Satoshi kriptograf Xel Finga 10 ta bitkoin yuborgan.
Kriptovalyuta qay tarzda ishlashini ham gaplashib o‘tib ketmasak bo‘lmasdi. Kriptovalyutalar blockchain (bloklar zanjiri) texnologiyasi asosida ishlaydi.
Blokchain - ma’lumotlarni saqlash uchun bloklar zanjiri shaklida tashkil etilgan raqamli texnologiyadir. Har bir blok axborot, shuningdek, noyob kod (xesh) va oldingi blokka havolani o‘z ichiga oladi. Bu esa tizimni xavfsiz va o‘zgarishlarga chidamli qiladi.
Misol uchun: Aytaylik siz 1 bitcoin kimgadir yubordingiz, u o‘tqazmangiz blokka yoziladi, bu blok tarmoqning barcha ishtirokchilari (maynerlar) tomonidan tekshiriladi (sizda 1 ta bitkoin borligiga ishonch hosil qilish uchun), tasdiqlangandan keyin, blok zanjirga (oldingi ma’lumotlar kiritilgan blokka) qo‘shiladi, barcha ishtirokchilar uchun butun zanjir yangilanadi va sizning o‘tqazmangiz hech kim o‘zgartira olmaydigan tarixning ajralmas qismiga aylanadi.
