### Хромосомал касалликлар: этиологияси ва патогенези
Хромосомал касалликлар – бу хромосомаларнинг сони ёки тузилишининг бузилиши натижасида юзага келадиган ирсий касалликлар. Улар инсон организмининг нормал ривожланишига таъсир қилиб, жисмоний ва ақлий нуқсонларга олиб келади.
---
## 1. Хромосомал касалликларнинг этиологияси (сабаблари)
### 1.1. Хромосомалар сонининг бузилиши (анеуплоидиялар)
- Трисомия – бир жуфт хромосомада қўшимча хромосома бўлиши (2та ўрнига 3та).
✅ Даун синдроми (Трисомия 21) – 21-хромосомадан 3 та бўлиши.
✅ Эдвардс синдроми (Трисомия 18) – 18-хромосомадан 3 та.
✅ Патау синдроми (Трисомия 13) – 13-хромосомадан 3 та.
- Моносомия – бир жуфт хромосомада битта хромосома етишмовчилиги.
✅ Тёрнер синдроми (45, X0) – бир жинсий хромосоманинг йўқлиги.
- Полисомия (Жинсий хромосомаларнинг кўпайиши)
✅ Клайнфельтер синдроми (47, XXY) – эркакларда қўшимча X-хромосома.
✅ Трипло-Х синдроми (47, XXX) – аёлларда қўшимча X-хромосома.
---
### 1.2. Хромосомалар тузилишининг бузилиши (структуравий аномалиялар)
- Делеция – хромосоманинг бир қисми йўқотилиши.
✅ "Мяулаш" синдроми (Cri du chat) – 5-хромосоманинг бир қисми йўқолиши.
- Дупликация – хромосоманинг бир қисми икки марта такрорланиши.
- Инверсия – хромосоманинг бир қисми тескари айланиши.
- Транслокация – хромосоманинг бир қисми бошқа хромосома билан алмашиниши.
✅ Робертсон транслокацияси – Даун синдроми сабабларидан бири.
---
### 1.3. Сабабчи омиллар (тератогенлар)
✅ Генетик мутациялар – хромосомалар айрим ҳужайраларда нотўғри бўлиниши.
✅ Нурланиш ва радиация – ионлаштирувчи нурлар ДНК мутацияларини келтириб чиқаради.
✅ Кимёвий моддалар ва дори воситалари – баъзи дорилар хромосомаларга зарар етказиши мумкин.
✅ Вирус инфекциялари (TORCH-инфекциялар) – қизамиқ, токсоплазмоз, цитомегаловирус.
✅ Она ёши – 35 ёшдан катта оналарда анеуплоидиялар хавфи ортиши.
---
## 2. Хромосомал касалликларнинг патогенези (ривожланиш механизми)
### 2.1. Хромосомал аномалияларнинг пайдо бўлиши
- Хромосомалар мейоз (генетик маълумот тақсимланиши) ёки митоз (ҳужайра бўлиниши) давомида нотўғри тақсимланади.
- Бу ҳодиса нон-дисюнкция (ажралмаслик) натижасида юзага келади ва анеуплоидияларга сабаб бўлади.
### 2.2. Хромосомалар ўзгариши натижасида органларнинг ривожланиши бузилиши
- Қўшимча хромосома (трисомиялар) – ортиқча генетик материал турли органларда нормал ривожланишга тўсқинлик қилади.
✅ Даун синдроми – асаб тизими, юрак-қон томир ва мушак ривожланишининг бузилиши.
✅ Патау синдроми – бош суяк, юз ва юрак аномалиялари.
- Йўқолган ёки шикастланган хромосома (моносомия ва делециялар)
✅ Тёрнер синдроми – жинсий безлар ва суяк тизими ривожланишининг бузилиши.
- Генлар экспрессиясининг бузилиши
✅ Эпигенетик ўзгаришлар – хромосомалардаги ўзгаришлар генлар фаолиятини ўзгартиради.
✅ Генларнинг нормал транскрипцияси ва таржима жараёнларига таъсир – белоклар тузилишида муаммолар келиб чиқади.
---
## 3. Хромосомал касалликларнинг клиник белгилари
| Касаллик | Хромосомал ўзгариш | Клиник белгилари |
|-------------|----------------------|----------------------|
| Даун синдроми | Трисомия 21 | Ақлий орқа қолиш, юрак нуқсонлари, юз ўзгаришлари |
| Эдвардс синдроми | Трисомия 18 | Қўллар шаклланиши нуқсони, ички орган аномалиялари |
| Патау синдроми | Трисомия 13 | Юз ва бош суяк аномалиялари, ақлий ривожланиш нуқсони |
| Тёрнер синдроми | 45, X0 | Паст бўй, жинсий ривожланишнинг кечикиши |
| Клайнфельтер синдроми | 47, XXY | Эркакларда жинсий безлар ривожланмаслиги, ақлий ривожланиш нуқсони |
| "Мяулаш" синдроми | 5-хромосома делецияси | Овоз ўзгариши, ақлий ривожланиш нуқсони |
---
## 4. Хромосомал касалликларнинг диагностикаси
✅ Кариотип таҳлили – хромосома сони ва структурасини текшириш.
✅ FISH (Флуоресцент гибридизация) – микроскопик хромосома ўзгаришларини аниқлаш.
✅ qPCR ва NGS (Генетик секвенция) – аниқ мутацияларни топиш.
✅ Пренатал диагностика (NIPT, амниоцентез, хорион ворсинлари таҳлили) – ҳомилада хромосомал аномалияларни аниқлаш.
---
Хромосомал касалликлар – бу хромосомаларнинг сони ёки тузилишининг бузилиши натижасида юзага келадиган ирсий касалликлар. Улар инсон организмининг нормал ривожланишига таъсир қилиб, жисмоний ва ақлий нуқсонларга олиб келади.
---
## 1. Хромосомал касалликларнинг этиологияси (сабаблари)
### 1.1. Хромосомалар сонининг бузилиши (анеуплоидиялар)
- Трисомия – бир жуфт хромосомада қўшимча хромосома бўлиши (2та ўрнига 3та).
✅ Даун синдроми (Трисомия 21) – 21-хромосомадан 3 та бўлиши.
✅ Эдвардс синдроми (Трисомия 18) – 18-хромосомадан 3 та.
✅ Патау синдроми (Трисомия 13) – 13-хромосомадан 3 та.
- Моносомия – бир жуфт хромосомада битта хромосома етишмовчилиги.
✅ Тёрнер синдроми (45, X0) – бир жинсий хромосоманинг йўқлиги.
- Полисомия (Жинсий хромосомаларнинг кўпайиши)
✅ Клайнфельтер синдроми (47, XXY) – эркакларда қўшимча X-хромосома.
✅ Трипло-Х синдроми (47, XXX) – аёлларда қўшимча X-хромосома.
---
### 1.2. Хромосомалар тузилишининг бузилиши (структуравий аномалиялар)
- Делеция – хромосоманинг бир қисми йўқотилиши.
✅ "Мяулаш" синдроми (Cri du chat) – 5-хромосоманинг бир қисми йўқолиши.
- Дупликация – хромосоманинг бир қисми икки марта такрорланиши.
- Инверсия – хромосоманинг бир қисми тескари айланиши.
- Транслокация – хромосоманинг бир қисми бошқа хромосома билан алмашиниши.
✅ Робертсон транслокацияси – Даун синдроми сабабларидан бири.
---
### 1.3. Сабабчи омиллар (тератогенлар)
✅ Генетик мутациялар – хромосомалар айрим ҳужайраларда нотўғри бўлиниши.
✅ Нурланиш ва радиация – ионлаштирувчи нурлар ДНК мутацияларини келтириб чиқаради.
✅ Кимёвий моддалар ва дори воситалари – баъзи дорилар хромосомаларга зарар етказиши мумкин.
✅ Вирус инфекциялари (TORCH-инфекциялар) – қизамиқ, токсоплазмоз, цитомегаловирус.
✅ Она ёши – 35 ёшдан катта оналарда анеуплоидиялар хавфи ортиши.
---
## 2. Хромосомал касалликларнинг патогенези (ривожланиш механизми)
### 2.1. Хромосомал аномалияларнинг пайдо бўлиши
- Хромосомалар мейоз (генетик маълумот тақсимланиши) ёки митоз (ҳужайра бўлиниши) давомида нотўғри тақсимланади.
- Бу ҳодиса нон-дисюнкция (ажралмаслик) натижасида юзага келади ва анеуплоидияларга сабаб бўлади.
### 2.2. Хромосомалар ўзгариши натижасида органларнинг ривожланиши бузилиши
- Қўшимча хромосома (трисомиялар) – ортиқча генетик материал турли органларда нормал ривожланишга тўсқинлик қилади.
✅ Даун синдроми – асаб тизими, юрак-қон томир ва мушак ривожланишининг бузилиши.
✅ Патау синдроми – бош суяк, юз ва юрак аномалиялари.
- Йўқолган ёки шикастланган хромосома (моносомия ва делециялар)
✅ Тёрнер синдроми – жинсий безлар ва суяк тизими ривожланишининг бузилиши.
- Генлар экспрессиясининг бузилиши
✅ Эпигенетик ўзгаришлар – хромосомалардаги ўзгаришлар генлар фаолиятини ўзгартиради.
✅ Генларнинг нормал транскрипцияси ва таржима жараёнларига таъсир – белоклар тузилишида муаммолар келиб чиқади.
---
## 3. Хромосомал касалликларнинг клиник белгилари
| Касаллик | Хромосомал ўзгариш | Клиник белгилари |
|-------------|----------------------|----------------------|
| Даун синдроми | Трисомия 21 | Ақлий орқа қолиш, юрак нуқсонлари, юз ўзгаришлари |
| Эдвардс синдроми | Трисомия 18 | Қўллар шаклланиши нуқсони, ички орган аномалиялари |
| Патау синдроми | Трисомия 13 | Юз ва бош суяк аномалиялари, ақлий ривожланиш нуқсони |
| Тёрнер синдроми | 45, X0 | Паст бўй, жинсий ривожланишнинг кечикиши |
| Клайнфельтер синдроми | 47, XXY | Эркакларда жинсий безлар ривожланмаслиги, ақлий ривожланиш нуқсони |
| "Мяулаш" синдроми | 5-хромосома делецияси | Овоз ўзгариши, ақлий ривожланиш нуқсони |
---
## 4. Хромосомал касалликларнинг диагностикаси
✅ Кариотип таҳлили – хромосома сони ва структурасини текшириш.
✅ FISH (Флуоресцент гибридизация) – микроскопик хромосома ўзгаришларини аниқлаш.
✅ qPCR ва NGS (Генетик секвенция) – аниқ мутацияларни топиш.
✅ Пренатал диагностика (NIPT, амниоцентез, хорион ворсинлари таҳлили) – ҳомилада хромосомал аномалияларни аниқлаш.
---